Staafkerken in Noorwegen

Terwijl in het middeleeuwse West-Europa God werd vereerd in grootse kathedralen, vonden de kerkdiensten in Noordwest-Europa plaats in bescheiden houten staafkerken. De duizenden staafkerkjes die Noordwest-Europa sierden, werden gebouwd tijdens de verspreiding van het christendom in Scandinavië in de middeleeuwen. Tegenwoordig zijn er nog slechts 28 van de zogenaamde stavkirker overgebleven, die te bewonderen zijn in Noorwegen.

Staafkerken door heel Noord-Europa

Houten kerken kwamen in de vroege middeleeuwen in Noord-Europa veel voor. Hout was immers volop voorhanden, steen daarentegen was een duur en lastig te verkrijgen bouwmateriaal. Door de steeds groter wordende welvaart werden vanaf de 12e eeuw in de meeste Noord-Europese landen de houten kerkjes vervangen door duurzamere exemplaren van steen. De Noren waren echter niet zo welvarend en hadden geen geld voor dure bakstenen. Zodoende legden de Noorse ambachtslieden zich toe op het bouwen van imposante kerken van hout.

Bestand tegen weer en wind

De meeste kerken werden gebouwd voor 1350, het jaar waarin de Zwarte Dood Noorwegen teisterde. De oudst bewaarde staafkerk stamt uit circa het jaar 1130, maar dit was zeker niet de eerst gebouwde staafkerk. De oudere kerken zijn veelal vergaan door houtrot of branden. Nieuwere kerken vergingen niet meer door de houtrot, omdat ze vanaf de 12e eeuw gebouwd werden op een stenen fundering. Hierdoor kwam het houtwerk niet meer in aanraking met de vochtige ondergrond en kon een aantal kerken tot op de dag van vandaag bewaard worden. De staafkerken werd zo gebouwd zodat ze ook de heftige stormen aan de Noorse fjorden konden overleven. De palen die bovenop de stenen fundamenten stonden werden aan de bovenkant aan elkaar bevestigd met een geraamte van horizontale balken. Deze balken droegen de dakconstructie. Om de gehele constructie genoeg stevigheid te geven werden er verschillende methodes toegepast. Tussen alle staven in werden andreaskruizen, een schuin gedraaid kruis, geplaatst. Hiernaast werden er houten bogen tussen de palen geplaatst en ten slotte werd er een lage rondgang om de kerk gemaakt. Voor het verbinden van de houten balken werden zwaluwstaartverbindingen en houten pennen gebruikt. Nooit werden er spijkers of lijm gebruikt, dit zodat de constructie flexibel bleef en het hout kon werken (uitzetten of krimpen) tijdens verschillende weersomstandigheden.

Scandinavische bouwstijl met heidense elementen

Kenmerkend voor de Noorse staafkerken is de typisch Scandinavische bouwstijl. In de Scandinavische houtarchitectuur komen verschillende elementen van Keltische kunst, Vikingtradities en Romaanse ruimtestructuren samen. In het prachtige houtsnijwerk, dat zowel de binnen- als de buitenkant van de staafkerkjes siert, komen draken veelvuldig terug. Het ambacht van dit houtsnijwerk stamt uit de Vikingtijd en laat de sterke verbondenheid van de Noren met oude ‘heidense’ tradities zien. De kerstening van Scandinavië vond plaats tussen de 8e en 12e eeuw. Deze kerstening nam een grote tijd in beslag en ging niet zonder slag of stoot. Hoewel de Noren uiteindelijk het christendom omarmden, duurde het veel langer totdat het christelijke geloof zich werkelijk onder de mensen kon vestigen. Hierdoor bleven heidense tradities en mythologische verhalen lang bestaan naast het christendom.

Staafkerk in Borgund

Kwetsbare staafkerken

Er werden ten minste 1000 staafkerken gebouwd in Noorwegen, hier zijn er nu nog 28 van bewaard gebleven. Tussen 1650 en 1850 werd het aantal staafkerken in Noorwegen gereduceerd van 270 tot 60. In 1851 werd er een wet aangenomen die bepaalde dat kerken op het platteland aan ten minste drie-tiende van de gemeenteleden zitplaatsen aan moesten kunnen bieden. Veel kleine staafkerkjes konden niet aan deze eis voldoen en moesten plaats maken voor nieuwe grotere kerken. Begin jaren ’90 van de 20e eeuw werd het aantal staafkerken nog eens drastisch verminderd door brandstichtingen bij kerken door een groep blackmetalmuzikanten. In totaal deed deze groep 50 pogingen tot brandstichting waarbij ongeveer 20 kerken in as gelegd werden. Deze muzikanten,  verenigd in de Black Metal Inner Circle, hingen een filosofie aan die een combinatie was van isolationisme, satanisme, Noorse mythologie – en bij sommige leden ook racisme. De leden rechtvaardigden hun brandstichtingen als een symbolische vergelding tegen de vestiging van het christendom in Noorwegen.

Gelukkig zijn er nog 28 staafkerken die de tand des tijds hebben weten te weerstaan. Vaak gesitueerd op prachtige plekken in het Noorse landschap, vormen deze iconen een stille getuige van de vereniging van de Noorse mythologie met het christendom.