Van dressuurpaard tot fietsende olifant: circusdieren toen en nu

Wilde dieren in het circus zijn verboden. Dit besloot toenmalig staatssecretaris Sharon Dijksma in 2014. Groeiende kritiek op het houden van wilde dieren in circussen en bezorgdheid over het dierenwelzijn hebben tot de beslissing geleid. Hoewel circusvoorstellingen met wilde dieren al heel erg lang bestaan, is de kritiek erop ook niet nieuw.

Acrobatiek te paard

De allereerste circusdieren werden al in de Romeinse tijd gebruikt. Het woord ‘circus’ is Latijn voor ‘cirkel’. Zo zag het circus er dan ook uit: het circus was een renbaan waar wagenrenwedstrijden met paarden gehouden werden. Hoewel er in de Middeleeuwen wel rondtrekkende kermisachtige voorstellingen waren met wilde dieren, stamt het circus in de vorm zoals wij dat nu kennen uit de 18e eeuw. Op 6 april 1768 organiseerde de Britse ex-cavalerist Philip Astley een voorstelling waarin hij in een piste acrobatische kunsten vertoonde op de ruggen van zijn paarden. Twee jaar later breidde hij zijn act uit met clowns en acrobaten. Astley gebruikte het woord ‘circus’ zelf niet; dit deed Charles Hughes pas, die in 1782 de Royal Circus in Londen opende. Ook hier werden tijdens de voorstellingen paarden gebruikt.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Isaac de leeuwentemmer

In de 19e eeuw ontstonden in Frankrijk en Engeland, en later ook in Amerika, verschillende circussen. Ook het gebruik van exotische dieren werd steeds populairder. In 1812 werd in Amerika voor het eerst een olifant gebruikt tijdens een circusvoorstelling in New York. Later volgde het gebruik van tijgers, leeuwen, beren en apen. De Amerikaanse leeuwentrainer Isaac A. Van Amburgh was de eerste man die tijdens een circusvoorstelling zijn hoofd in de bek van een leeuw stopte. Koningin Victoria was zo onder de indruk van Van Amburgh dat zij kunstenaar Sir Edward Lanseer de opdracht gaf een portret te schilderen van Van Amburgh en zijn leeuwen.

De 'Jack London Clubs'

Met name in 20ste eeuw kwam er echter steeds meer kritiek op het gebruik van circusdieren in voorstellingen. Zo werden er in de jaren 20 van de 20ste eeuw door dierenrechtenactivisten ‘Jack London Clubs’ opgericht die protesten organiseerden tegen het gebruik van wilde dieren in circussen. Als gevolg van die protesten schrapte het Amerikaanse Ringling Bros. circus een aantal acts waarin wilde dieren gebruikt werden.

‘Ongezonde sensatielust ‘

Ook in Nederland groeide de kritiek en de weerstand. In 1960 weigerden de burgemeesters van Zandvoort en Amersfoort vergunningen te verlenen aan circussen die wilde dieren kunstjes lieten uitvoeren in hun circusvoorstellingen. Volgens de burgemeesters was het gebruik van wilde dieren in circussen tegennatuurlijk en hoorde deze gebruiken niet thuis in een ‘beschaafde maatschappij’. De burgemeester van Zandvoort was bovendien van mening dat de circusvoorstellingen gericht waren op de ‘ongezonde sensatielust van het publiek’. Onder druk van het opkomende dierenactivisme in de jaren 70 en 80 gingen circussen steeds meer nadenken over het gebruik van wilde dieren in het circus.

De ontsnapping van olifant Tyke

Ook de media speelden een rol bij het aanwakkeren van de discussie over het gebruik van wilde dieren in circussen. In 1994 ontsnapte olifant Tyke uit wanhoop uit een circus in Honolulu waar het dier mishandeld werd. In het circus moest Tyke onder andere op een driewieler fietsen en onder een andere olifant door kruipen. De ontsnapping, waarbij haar trainer om het leven kwam en meerdere mensen in de stad gewond raakten, werd gefilmd. Uiteindelijk werd Tyke doodgeschoten. De gebeurtenis zorgde wereldwijd voor een golf aan protesten van activisten. Hoewel deze protesten niet voor een verbod op circussen met wilde dieren zorgden, worden dierencircussen sinds dien niet meer toegelaten in Honolulu.

Het eerste verbod op circusdieren

Het allereerste land dat een nationaal verbod op wilde dieren én huisdieren in circussen invoerde was Bolivia in 2009. In Nederland stelde de gemeente Winschoten in 2005 als eerste in Nederland een verbod in op het gebruik van wilde dieren in het circus. Meerdere gemeenten volgden. Een onderzoek van de Universiteit van Wageningen uit 2009 waaruit negatieve geluiden over het dierenwelzijn van circusdieren naar voren kwamen, zorgde voor nog meer discussie. Uiteindelijk werd in 2012 het verbod op circusdieren aangekondigd, en op 15 september 2015, ging het verbod officieel in.