Verbannen of opsluiten: de geschiedenis van quarantaine

In maart 2020 werden er in West-Europa historische maatregelen genomen om de verspreiding van het COVID-19 virus tegen te gaan. Sommige landen gingen volledig in quarantaine. Behalve voor dringende zaken, mocht je in onder andere Italië, Spanje en Frankrijk je huis niet meer verlaten. Het was de eerste keer dat er op zo’n grote schaal quarantainemaatregelen werden genomen. Het afzonderen van (groepen) mensen om te voorkomen dat een ziekte zich verspreidt gebeurt echter al eeuwen. Waar komt de quarantainepraktijk vandaan?

Wat betekend ‘quarantaine’?

Allereerst de herkomst van het woord: quarantaine is de Franse verbastering van het Italiaanse ‘quaranta giorni’, wat ‘veertig dagen’ betekent. In de 14e eeuw werd dit woord voor het eerst gebruikt in de Italiaanse havenstad Venetië bij het tegenwerken van de pest. Als er goederen arriveerden uit een stad waar de pest heerste, mocht de bemanning in de eerste veertig dagen nadat het schip was aangemeerd niet aan land komen. Dit systeem werd later overgenomen in andere Europese landen. Waarom het aantal dagen werd vastgelegd op veertig is niet bekend. Mogelijk is het gebaseerd op de theorie van Hippocrates dat een ziekte na veertig dagen niet besmettelijk meer is, of op het verhaal van Jezus Christus die veertig dagen afgezonderd van de buitenwereld in een woestijn leefde.

Discriminerende quarantainemaatregelen

Maar de geschiedenis van quarantainemaatregelen gaat veel verder terug dan de 14e eeuw. Al in de vroegste vormen van menselijke samenlevingen werden zieken vermeden of opgesloten. Het moet een volkswijsheid zijn geweest dat je ziek kon worden van de omgang met andere zieken. Ten tijde van de pest van Justinianus in de 6e eeuw na Christus, stelde de Byzantijnse keizer Justinianus I een wet op waarin stond dat alle niet-christelijke en buitenlandse minderheden buitengesloten werden van allerlei activiteiten. Zij zouden de veroorzakers zijn van de pest en op die manier zou je de wetten kunnen zien als een quarantainemaatregel. De maatregel berustte echter op vooroordelen en was dan ook bijzonder ineffectief. De pest verspreidde zich gewoon over de christelijke byzantijnse bevolking. Toch was het voor die tijd geen vreemde maatregel, want er was nog weinig kennis over de daadwerkelijke veroorzakers van ziektes: bacteriën en virussen.

Effectieve maatregelen in Europese Steden

Toen de zwarte dood zich over Europa verspreidde in de 13e en 14e eeuw, werd er op allerlei manieren geprobeerd om zieken te isoleren. Naast de eerder genoemde schepen in Italiaanse havens, werden er zieken uit steden verbannen om te sterven of te herstellen op de velden. Ook waren er speciale pestkoloniën waar zieken naartoe werden gestuurd. Dit waren vaak eilanden die hermetisch waren afgesloten van de buitenwereld. Toen in de stad Milaan de eerste gevallen van de pest werden ontdekt, werden de huizen van de zieken en iedereen waarmee ze in aanraking kwamen hermetisch afgesloten. Zelfs wanneer de mensen van de ziekte genazen, stierven ze van de honger. Hoe inhumaan deze maatregel ook was, het hielp wel: van alle Italiaanse steden stierven in Milaan veruit de minste inwoners aan de pest.

Ook in de eeuwen die op de pest volgden, bleven de quarantainemaatregelen bestaan. Dit werd voornamelijk in de scheepsvaart toegepast, maar er zijn ook enkele voorbeelden van succesvolle maatregelen op het vasteland. In de Nederlanden werden pesthuizen opgericht. Huizen buiten de stad waar mensen met besmettelijke ziekten zoals de pest of lepra werden ondergebracht. En het kon nog verregaander. Het Engelse dorp Eyam werd in 1665-1666 hermetisch afgesloten van de buitenwereld vanwege een zeer dodelijke ziekte. Binnen veertien maanden overleden 260 inwoners van het plaatsje. De maatregelen waren effectief: Omdat bijna geen enkele dorpsbewoner in aanraking kwam met mensen van buitenaf, verspreidde de ziekte zich niet verder over het land.

Quarantaine in de Verenigde Staten

Vanaf de onafhankelijkheid in 1776, maakte men ook in de Verenigde Staten gebruik van quarantaine-eilanden. Voor de kust van Philadelphia werd er op een klein eiland een zogenaamd lazaretto-station opgezet met enkele woningen, een postkantoor en een ziekenhuis. Dit eiland zou meer dan honderd jaar dienst doen als tijdelijk onderkomen voor mensen met tuberculose, gele koorts, pokken of cholera.

De burgermeester van New York nam maatregelen toen de cholerapandemie van de jaren ’20 en ’30 van de 19e eeuw zich naar Amerika verspreidde. Zowel vanaf zee als vanaf land mocht niemand meer in de buurt van de stad komen. De grote immigratiegolf naar de Nieuwe Wereld was echter niet te stoppen, ondanks verwoede pogingen van politie en legereenheden. Op 26 juni 1832 werd het eerste geval van cholera gemeld in de stad en enkele weken later was een groot deel van de stad ziek. Het idee van de burgermeester was misschien goed, de uitvoering was minder.

Doorbraak in de medische wereld

Quarantaine wordt tegenwoordig gebruikt om bacteriële infecties en virusbesmettingen tegen te gaan. Het idee dat bacteriën ziektes over kunnen brengen ontstond in de 19e eeuw en wordt ook wel kiemtheorie genoemd. Deze theorie is voor het eerst op papier gezet door de Franse bioloog Louis Pasteur in 1861. De Duitse medicus Robert Koch ontdekte niet lang daarna de eerste bacterie die ziektes onder mensen kon verspreidden: tuberculose. Dit betekende echter geen revolutie in de medische wereld. De meeste tijdgenoten van Koch en Pasteur bleven geloven dat ziektes werden veroorzaakt door stinkende lucht of een straf waren voor slecht menselijk handelen.

Hoewel veel van de aangehaalde voorbeelden uit dit stuk succesvolle quarantainemaatregelen bleken te zijn, konden ziektes zich voor de 20ste eeuw over het algemeen gemakkelijk verspreiden. Isolement werd namelijk pas toegepast wanneer er symptomen van ziektes waren waargenomen. Veel ziektes kunnen zich echter ook al verspreiden voordat de symptomen ervan zichtbaar worden. Deze periode heet de incubatietijd. Met de ontdekking van bacteriën en virussen, konden er methodes worden ontwikkeld om te zien of mensen onbewust ziektes met zich meedroegen.

Tijdens de grootste pandemie van de 20ste eeuw, de Spaanse griep, werd hier echter nog amper rekening mee gehouden. Omdat er zoveel slachtoffers vielen werd er weinig waarde gehecht aan ontdekkingen van medische wetenschappers. Veel mensen zochten hun heil in het geloof of alternatieve geneesmiddelen. De wetenschappers hadden inderdaad een fout gemaakt, ze gingen er van uit dat de Spaanse griep door bacteriën werd verspreid, terwijl de daadwerkelijke oorzaak een virus was. In de Verenigde Staten werd de schuld van de pandemie bij prostituees met geslachtsziektes gelegd. Zij werden opgesloten in grote gevangenissen waar ze werden blootgesteld aan mensonterende medische praktijken.

Ook in Nederland

Ook in Nederland zijn er vaker quarantainemaatregelen geweest. Er waren tal van quarantainestations in Nederland, zoals de pesthuizen op het voormalige eiland Wieringen in de eerste helft van de 19e eeuw en Quarantainestation Heijplaat bij Rotterdam in de jaren ’30 van de 20e eeuw. Tijdens de Spaanse griep van 1918 sloten veel openbare gebouwen hun deuren, al was dat meestal op eigen initiatief. Na de Tweede Wereldoorlog werden alle inwoners van West-Nederland korte tijd in quarantaine gehouden. Vanwege de vele besmettelijke ziektes in het gebied mochten alleen militairen het gebied verlaten. In 1951 werd de stad Tilburg afgesloten van de buitenwereld vanwege een uitbraak van de pokken. In de stad ging het leven wel gewoon door. Dankzij een grootschalige vaccinatie-actie die toen werd opgezet, bleef de verspreiding van de ziekte uiteindelijk beperkt.

Positieve en negatieve gevolgen van grootschalige quarantaine

Met de opkomst van nationale en internationale gezondheidsorganisaties werden quarantainemaatregelen steeds sneller en effectiever genomen na een uitbraak van een epidemie. Omdat de oorzaak van een epidemie of een pandemie vaak niet vastligt, is er echter ook een kans dat een quarantainemaatregel niet helpt. Bij de uitbraak van het SARS-virus in 2003 werd de preventieve methode bijvoorbeeld ernstig bekritiseerd. Het is moeilijk om te bewijzen dat iemand een pandemie heeft overleefd vanwege de quarantaine en de gevolgen op de economie kunnen enorm groot zijn, omdat het bedrijfsleven stil komt te liggen in steden waar quarantainemaatregelen gelden. Dat zorgde er in veel Aziatische landen voor dat gezondheidsorganisaties veel moeite hadden met het overtuigen van politici om quarantainemaatregelen in te voeren tegen het SARS-virus.

Leestip:

Geschiedenis van quarantaine Per imperatief plakkaat – Overheid en pestbestrijding in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
Auteur: A.H.M. Kerkhoff
Uitgeverij: Verloren
ISBN: 9789087048105
Winkelprijs: €35,-