Waarom stemmen we met een rood stempotlood?

Tijdens de verkiezingen wordt in Nederland steevast met een rood potlood gestemd. De kleur van het stempotlood is zelfs vastgelegd in de Kieswet. Hoe komt dat eigenlijk? En waarom is het stempotlood rood van kleur?

Het stempotlood

Al vanaf 1848 wordt de Tweede Kamer verkozen. Na een grondwetswijziging in 1917 werd het algemeen stemrecht in 1919 ingevoerd. Vanaf 1919 mochten alle meerderjarige Nederlanders hun stem uitbrengen. Dit deed men toen nog met een zwart potlood. Het rode potlood deed pas zijn intrede in 1922. Door de grondwetswijziging die het algemeen kiesrecht mogelijk maakte, was er ook een ander kiesstelsel gekomen. Het aantal kandidaten was hierdoor sterk toegenomen. Op een enorm stembiljet met zwarte letters was het moeilijk te zien waar de kiezer een zwart rondje had ingekleurd. De kleur moest dus veranderen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

De kleur van het kiezen

Een kleur die contrasteerde met de zwarte letters op het witte stembiljet moest worden gekozen. De toenmalige burgemeester van Soest, Aernout de Beaufort, stelde in de Nieuwe Rotterdamsche Courant het probleem aan de kaak en maakte zich sterk voor het gebruik van een rood potlood. Een rood ingekleurd vakje zou goed te zien en moeilijk uitwisbaar zijn. Als voorzitter van een aantal stembureaus had de Beaufort zelf ondervonden hoe onhandig het zwarte potlood was. De Beaufort schreef, ondanks dat hij zelf liberaal was, geïnspireerd te zijn geweest door de leus van de Sociaal Democratische Arbeiderspartij; ‘Stemt rood!’. Omdat de Beaufort begreep dat rood gevoelig kon liggen vanwege haar associatie met het socialisme, stelde hij oranje, paars en groen voor als alternatieven. Zolang het maar een goed zichtbare kleur was.

Omdat de kleur van het potlood niet de enige kinderziekte was waar de eerste verkiezingen met het algemeen kiesrecht aan leden, werd in 1921 een wetsvoorstel op basis van een rapport van het centraal stembureau ingediend. Een aantal praktische zaken om de verkiezingen zo goed mogelijk te laten verlopen werden zo geregeld, waaronder de nieuwe rode kleur van het potlood. Zonder verdere discussie over de kleur ging de Tweede Kamer akkoord en werd de Kieswet gewijzigd. Sindsdien stemmen bijna alle Nederlanders met een rood potlood.

In de Kieswet staat echter nergens dat er een potlood gebruikt dient te worden. In het ‘Kiesbesluit’, waarin de praktische zaken rond de verkiezingen zijn vastgelegd, wordt enkel gesproken over ‘rood schrijfmateriaal’. Als stemmer kan je dus in principe kiezen om te stemmen met een potlood, balpen, krijtje, marker of zelfs lippenstift. Je bent als stemmer immers ook niet verplicht om het schrijfmateriaal te gebruiken wat in het stemhokje ligt. Volgens de kieswet is een stem geldig als de kiezer een wit stemvakje geheel, of gedeeltelijk, rood heeft gemaakt. Het is wel van belang dat het gebruikte materiaal niet afgeeft. Misschien is potlood daarom toch de verstandigste keuze.

Wie per post stemt hoeft zich overigens niet aan de kleureneis van het Kiesbesluit te houden. Poststemmers mochten voorheen kiezen uit de kleuren rood, blauw, zwart of groen. Voor de verkiezingen van 2021 mochten, in verband met veiligheidsmaatregelen rondom de coronacrisis, alle ouderen boven de 70 jaar per post stemmen. Hierbij mochten zij een kleur naar keuze gebruiken.

Potlood aan een ketting

Vaak ligt het stempotlood in een stemhokje aan een ketting. Onbewust, of misschien soms bewust, heeft men nog wel eens de neiging het potlood in zijn of haar zak te steken na het stemmen. Met het oog op de coronacrisis besloten veel gemeentes voor de verkiezingen van 17 maart 2021 om elke kiezer een eigen potlood te geven. In sommige gemeentes mocht het potlood deze verkiezingen wél mee naar huis genomen. De gemeente Rotterdam besloot de 90,0000 stempotloodjes te bewaren voor een kunstwerk over laaggeletterdheid. Een van de voornaamste stempotlodenleveranciers, Bruynzeel, zag door de nieuwe maatregelen zijn verkoop in rode potloden voor de verkiezingen van 2021 met 300% stijgen.

De toekomst van het rode potlood

De verkiezingen lijken in Nederland het enige proces dat aan het dedigitaliseren is. Vanaf de jaren 70 tot 2007 konden stemcomputers gebruikt worden, maar omdat deze computers niet veilig genoeg geacht werden en het stemgeheim niet konden garanderen, werden ze in 2007 afgeschaft. Overigens was de stemknop op deze stemcomputers, net als het stempotlood, rood van kleur. Vanaf de verkiezingen van 2021 is het zelfs verboden computers die verbonden zijn met het internet als hulpmiddel te gebruiken bij het bepalen van de uitslag.

Door de volledige afschaffing van het digitale stemmen in 2007, is het rode stempotlood, dat in 2022 zijn honderdjarige bestaan vierde, naar alle waarschijnlijkheid nog lang niet uitgeschreven.

Bronnen:

• Provinciale Zeeuwse Courant: Elf dingen die u nog niet wist over het stempotlood
• Kiesraad: Publicatie 100 jaar Kiesraad
• Rijksoverheid: Ik ben 70 jaar of ouder. Wat moet ik doen om per brief te stemmen bij de Tweede Kamerverkiezing
• RTLNieuws: Rood potlood mag in veel gemeenten mee naar huis na het stemmen
• In de buurt: Dit is waarm je er niet aan mag likken en meer weetjes over het rode stempotlood
• VNO-NCW: Verkiezingsprogrammas doorgespit: Wat valt op?

Afbeeldingen:

• Afbeelding 1: Stempotlood 10 juni 2004, Bruynzeel, Amsterdam Historisch Museum. [Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported] Unchanged, via Wikimedia Commons
• Afbeelding 2: Stemmen in een stemhokje bij de verkiezingen van 1918, Nederland. Cornelis Johan Hofker. [Public Domain] via Wikimedia Commons
• Afbeelding 3: Een stemformulier met rood potlood. Tweede kamerverkiezingen 2012. 12-09-2021, van 'Onderwijsgek' op Wikimedia Commons. [Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported] Unchanged via Wikimedia Commons