Wat zegt de Steen van Rosetta over de Grote Opstand in Egypte?

De Steen van Rosetta is bekend als de ‘vertaalsleutel’ waarmee de Egyptische hiëroglyfen werden ontcijferd. De teksten op de steen zijn in twee talen en drie schriften in de steen gebeiteld, waardoor egyptologen in 1822 in staat waren een vertaalsleutel voor de mysterieuze hiëroglyfen te ontwikkelen. Een bekend verhaal, maar veel minder bekend is waar de teksten over gaan. Wat staat er eigenlijk op de Steen van Rosetta?

De tekst op de steen werd altijd met een korrel zout genomen. De tekst speelde een cruciale rol bij het ontwikkelen van een vertaalsleutel voor de hiëroglyfen, maar aan de inhoud van de tekst wordt vaak minder aandacht besteed. De inscripties zijn een aantal teksten en decreten die werden gemaakt aan het begin van de regeerperiode van koning Ptolemaeus V. De teksten gaan over de legitimiteit van de koning, maar ook over een grote opstand. Archeologen gingen ervanuit dat de inhoud van de tekst propaganda was en dat het verhaal aangedikt en overdreven zou zijn, maar nieuwe archeologische vondsten wijzen erop dat de tekst op de Steen van Rosetta veel meer overeenkomt met de werkelijkheid dan tot nu toe werd gedacht. Voor de opstand was er het een en ander aan archeologisch bewijs, zoals decreten en inscripties (waaronder de Steen van Rosetta), historische rekeningen en een paar papyrusrollen met indirecte verwijzingen naar de opstand, maar het was niet duidelijk waar precies die opstand plaats heeft gevonden. Nu is dat echter ook duidelijk geworden: in de havenstad Thmouis.

Grootste opstand in Thmouis

Thmouis lag naast de belangrijke havenstad Mendes en werd gesticht als een soort buitenwijk van die stad. De opstand in Thmouis tegen de Ptolemeïsche overheersing was niet de enige in die tijd, maar wel de grootste en langdurigste. De precieze jaartallen van de opstand zijn niet duidelijk, aangenomen wordt dat de protesten aan het einde van de 3e eeuw voor Christus begonnen en aan het begin van de 2e eeuw voor Christus eindigden.

Egypte had heel wat te verduren

Tegen het eind van de 3e eeuw voor Christus stond Egypte al eeuwenland onder de heerschappij van de Ptolemeïsche koningen. De Grieks-Macedonische overheersing begon met Alexander de Grote. Hij veroverde het gebied in 332 voor Christus op de toen heersende Perzen. Alexanders generaal Ptolemaeus I kreeg de macht over Egypte toegewezen toen Alexander stierf. De Ptolemeïsche overheersing hield stand tot de dood van Cleopatra VII Philopator in 30 voor Christus.

Ptolemaeus V: puber aan de macht

Ptolemaeus V, die regeerde van 205 - 180 voor Christus, werd als 6-jarig kind al koning, toen zijn vader Ptolemaeus IV in de derde eeuw voor Christus stierf. In 215 voor Christus werd Ptolemaeus V officieel gekroond. Hij was toen niet ouder dan veertien jaar, mogelijk zelfs twaalf. De kroning werd vastgelegd in een inscriptie die nu bekend staat als het Decreet van Memphis. De jonge koning had een bijzonder zware taak: hij moest een rebellie in zijn koninkrijk op zien te lossen.

De Egyptenaren rebelleerden in 206-186 voor Christus tegen het bewind van de Ptolemeïsche koningen. In de regio die nu bekend staat als Noord-Tell Timai vond een gewelddadige opstand plaats, die uitliep op een burgeroorlog. In Tell Timai liggen de ruïnes van de oude stad Thmouis aan de rivier de Nijl. Door sporen die archeologen op de ruïnes hebben gevonden, gaan ze ervanuit dat de stad niet langzaam vervallen is, maar dat er in en rond de stad grootschalige vernietiging heeft plaatsgevonden.

Wat is er gevonden?

Er zijn in 2022 meerdere dingen opgevallen tijdens de opgraving, die suggereren dat de Egyptische Grote Opstand echt heeft plaatsgevonden en dat het een gewelddadige opstand was. Op de plaats waar is gegraven, werden verbrande resten van woningen gevonden en onder de vloer van een huis werden verborgen wapens en munten aangetroffen. In sommige puinlagen bevonden zich zware stenen die toentertijd werden gebruikt als munitie voor ballistae (een soort katapult), pijlpunten en een deel van een menselijke schedel. Ook lag er een gebroken, waarschijnlijk goddelijk beeld bij een tempel.

Eerder werden er al fragmenten van aardewerk gevonden, evenals geïmporteerde Griekse spullen. De datering verwijst naar het vroege Ptolemeïsche tijdperk, waarin de opstand plaatsvond. Het bewijs dat de opstand gebeurde ten tijde van Ptolemaeus komt niet alleen van de stenen, maar ook van munten die in de correcte tijd zijn gemaakt en van een gedekte tafel die in een bepaalde Atheense stijl is opgemaakt.

Vondst van onbegraven lichamen maakt echt duidelijk hoe gewelddadig de opstand was

Wat het duidelijkst aangeeft dat er een gewelddadige opstand plaatsvond, zijn de onbegraven lichamen die archeologen vonden tussen de ruïnes en afval. De benen van een jonge man staken uit een oven, waar hij wellicht inkroop om een schuilplaats te vinden. Het is waarschijnlijk dat hij zichzelf probeerde te verdedigen, want er wordt aangenomen dat de oven niet functioneerde. Ook lag een lichaam van een man rond de vijftig in het puin. Zijn skelet vertoonde sporen van zware verwondingen. In de Egyptische cultuur werd er veel aandacht aan graven besteed, dus als mensen niet begraven zijn en zomaar op straat liggen, vertelt dat op zichzelf al heel veel.

Thmouis niet het enige slachtoffer

De onrust bleef niet beperkt tot Thmouis, maar breidde zich uit langs de Nijldelta. Volgens de tekst op de Steen van Rosetta vocht en won Ptolemaeus V in Lycopolis. ‘Hij ging naar het fort… dat door de rebellen was versterkt… De rebellen die binnen waren, hadden Egypte al veel schade berokkend en hielden zich niet meer aan de bevelen van de koning… De koning veroverde het fort in korte tijd. Hij overwon de rebellen die erin zaten en slachtte ze af.’

Waarom vond de Grote Opstand plaats?

De Egyptenaren kwamen in opstand tegen het Hellenistisch imperialisme en tegen de heerser Ptolemaeus V. De Grote Opstand ontstond geleidelijk, toen er veel Griekse kolonisten naar Egypte trokken en hun Griekse cultuur meenamen. Hier waren de Egyptenaren niet blij mee. Ook was de economische situatie in Egypte niet al te florissant. Een nationalistische beweging kwam op en werd gedeeltelijk verspreid door de Egyptische soldaten die in het leger van Ptolemaeus IV hadden gediend. Zij waren niet bereid in hun eigen land als tweederangsburgers te fungeren en wilden een nieuw, Egyptisch leiderschap. Rond 206 voor Christus bereikte de onvrede haar hoogtepunt en brak de Grote Opstand uit. Tijdens de opstand eigenden de Egyptenaren zich de macht toe over een groot deel van Egypte.

Opstand werd niet zomaar bedwongen

Het duurde ruim twintig jaar voor de Hellenistische machthebbers de Egyptenaren weer onder controle hadden en hen opnieuw onderwierpen aan het Ptolemeïsche gezag. Een aantal Egyptische vredestichters werd bruut vermoord. In Thmouis was er veel verzet en er wordt aangenomen dat andere steden hetzelfde lot ondergingen.

Het lijkt erop dat de opstand verstrekkende gevolgen had, zowel economisch als politiek gezien. De havens werden gesloten, zodat er geen schepen meer in of uit konden gaan. De vernietiging in de steden – vooral Thmouis – laat zien dat de rebellie daar het meest gewoed heeft.

Steen van Rosetta was gedeeltelijk mysterie

De Steen van Rosetta werd uitgevaardigd tijdens de Grote Opstand. Het verhaal op de steen is een verklaring van de legitimiteit van Ptolemaeus V als heerser. Omdat hij zijn heerschappij over verschillende volkeren wilde laten gelden, werd de tekst in meerdere schriften in de steen gebeiteld, zodat het verhaal zo veel mogelijk mensen bereikte. Veel mensen hebben hun hoofd gebroken over de hiëroglyfen op de steen en pas in 1822 werd door Fransman Jean-François Champollion de ontdekking gedaan dat de hiëroglyfen een fonetisch alfabet waren.