Het ontvangst van Willem van Oranje en de watergeuzen door burgemeester Van der Werf en het Leidse stadsbestuur

Willem de Zwijger: hoe kwam onze vader des vaderlands aan deze bijnaam?

Willem van Oranje was stadhouder van Zeeland, Holland en Utrecht en leider van de opstand tegen de Spanjaarden in de 16de eeuw. Zijn rol bij de vorming van onze staat verwierf hem zelfs de naam ‘vader des vaderlands’, maar Willem van Oranje staat ook bekend onder een hele andere bijnaam: Willem de Zwijger. Historici zijn het echter niet eens met deze bijnaam, want Willem was helemaal niet zwijgzaam. Maar waar kwam deze bijnaam dan vandaan?

Willem van Oranje kreeg pas na zijn dood de bijnaam ‘De Zwijger’ en deze naam werd pas vanaf de 19de eeuw veel gebruikt. Ook in het buitenland staat Willem van Oranje bekend als De Zwijger, in het Engels wordt hij William the Silent genoemd, in het Frans Guillaume Le Taciturne en in het Duits Wilhelm Der Schweiger. Deze bijnaam wordt vaak gebruikt zodat hij makkelijk te onderscheiden is van zijn achterkleinzoon prins Willem III van Oranje, die koning van Engeland werd. Doordat deze bijnaam zo populair is geworden, denken veel mensen vandaag de dag nog steeds dat Willem van Oranje een zwijgzaam type en niet erg spraakzaam was.

Echter klopt dit volgens historici juist niet. De Leidse hoogleraar in vaderlandse geschiedenis Robert Fruin (1823-1899) heeft deze bijnaam altijd verworpen en benadrukte de welsprekendheid van de prins. Toch is bij het grote publiek het idee blijven hangen dat onze vader des vaderlands zijn kaken meestal op elkaar hield.

Ontstaan van de bijnaam

Maar als die bijnaam zo ongepast is, waar komt die dan vandaan? Waarschijnlijk is de bijnaam ontstaan door een simpele vertaalfout. De eerste die de bijnaam noemt, is de geschiedschrijver Emanuel van Meteren, in zijn Commentarien ofte memorien vanden Nederlandtschen Staet, handel, oorloghen ende gheschiedenissen uit 1608. In deze chronologische geschiedschrijving van de Nederlandse Opstand tegen het Spaanse gezag legt Van Meteren de bijnaam De Zwijger in de mond van kardinaal Granvelle. Toen de kardinaal, die in dienst was van de Spaanse koning, in 1567 hoorde dat de opstandelingenleiders Egmont en Horne in Brussel gevangen waren genomen, vroeg hij onmiddellijk “of sy den swijger niet ghevangen hadden ofte connen crijgen?” “Daar mede meynende den Prince van Orangien,” legt Van Meteren uit. Toen Granvelle hoorde dat zijn vijand was ontkomen, antwoordde hij: “beter ware den swijger alleen gevangen, dan alle de reste t’same.”

Hier wordt Willem van Oranje dus duidelijk Den Swijger genoemd. Echter dacht historicus Robert Fruin dat Van Meteren zich heeft vergist. In de brieven die kardinaal Granvelle over de Nederlanden schreef, noemde hij Willem geen enkele keer als Den Swijger. Fruin vermoedde dat Van Meteren per ongeluk de naam Granvelle verwisseld heeft met die van de Vlaamse inquisiteur Titelmans, een andere tegenstander van Willem. Volgens een Latijns boekje uit 1574, over het gevangennemen van Horne en Egmond, luidde de reactie van Titelmans: “Als astutus Gulielmus (sluwe Willem) is ontkomen, zal de vreugde van korte duur zijn.” Fruin vermoedde dus dat Van Meteren de typering astutus Gulielmus van Titelmans foutief heeft vertaald als den Swijger en Granvelle als bron heeft opgevoerd. Maar omdat er verder weinig overgebleven bronmateriaal van voor 1700 beschikbaar is waar Willem van Oranje bij zijn bijnaam genoemd wordt, blijft het onmogelijk om met zekerheid te zeggen hoe de naam precies ontstaan is.

Vrede van Cateau-Cambrésis

Een andere theorie over het ontstaan van de bijnaam vindt zijn oorsprong in de Vrede van Cateau-Cambrésis. Willem van Oranje had een belangrijke diplomatieke rol tijdens deze vredesonderhandelingen tussen Frankrijk en Spanje, die uiteindelijk tot dit verdrag zouden leiden. In de Vrede van Cateau-Cambrésis zouden afspraken gemaakt zijn over de bestrijding en uitroeiing van protestantse ketters door de twee katholieke vorsten. Willem van Oranje zat hierbij gevangen tussen twee werelden, aan de ene kant wilde hij de protestantse bevolking waar hij stadhouder van was niet afvallen en de steun van de protestantse edelen niet kwijtraken, en aan de andere kant wilde hij zijn katholieke vorst, Filips II, trouw blijven. Willem van Oranje besloot tijdens de vredesonderhandelingen geen kant te kiezen en te zwijgen, wat mogelijk zijn bijnaam opleverde.

Tegenwoordig wordt er echter betwist of er tijdens de vredesonderhandelingen daadwerkelijk afspraken werden gemaakt over het vervolgen van de protestantse bevolking. In het verdrag is hier namelijk niets over terug te vinden en beweringen dat er een apart geheim verdrag zou zijn geweest waarin dat wel stond, zijn nooit onderbouwd met bewijs. Willem van Oranje is zelf in zijn Apologie teruggekomen op dit voorval en schreef dat de Franse koning hem persoonlijk vertelde over de plannen voor een inquisitie tijdens een jachtpartij. Geschiedkundige twijfelen echter over de echtheid van dit statement. Hoewel de Hertog van Alva later inderdaad zou handelen op een manier die sterk leek op het plan om protestanten uit te roeien, heeft de Franse koning Hendrik II hier nooit naar gehandeld. Sommige historici vermoedden dat Willem van Oranje dit schreef om de hertog van Alva en het Spaanse koningshuis later zwart te maken.

Geuzennaam

Hoewel de naam oorspronkelijk – vertaalfout of niet – als een soort belediging was bedoeld, groeide deze al snel uit tot een geuzennaam doordat sympathisanten van de prins de naam overnamen. Ze verzonnen er zelf een passende mythe bij, over waar de naam vandaan zou komen. Volgens de sympathisanten was Willem van Oranje namelijk zwijgzaam tegenover zijn vijanden en wist hij altijd de kaken op elkaar te houden. Deze mythe is wellicht verder verspreid door de schrijver P.C. Hooft. In zijn magnum opus Nederlandsche Historiën, beschrijft Hooft de geschiedenis van de Nederlandse Opstand, inclusief het verhaal over Granvelle uit 1576, waar hij Oranje den Swijger genoemd zou hebben. P.C. Hooft voegde echter het volgende eraan toe:

“Spaarzaam zeeker van woorden was deeze Vorst, en gewoon te zeggen; dat geen’ list van geveinstheit den grondt verberghen kan van eenen, die zich aan't kallen laat kryghen”

Ofwel: deze vorst was inderdaad spaarzaam met woorden en hij placht te zeggen dat iemand die zich aan het praten laat krijgen, zich altijd bloot geeft, hoe sluw hij ook veinst.