Willem III van Oranje: Leider van de Glorious Revolution

Op 15 november 1688 zette Willem III voet aan wal in Engeland en ontketende de Glorious Revolution. Binnen enkele weken slaagde hij er in de katholieke Engelse koning Jacobus II te verdrijven en daarmee de macht in Engeland over te nemen. Met deze stap groeide Stadhouder Willem III uit tot een nationale held in de Republiek en tot een van de belangrijkste voorvechters van het protestantisme in Engeland.

Willem III van Oranje werd geboren op 14 november 1650 te Den Haag. Hij was het enige kind van stadhouder Willem II en de Engelse prinses Maria Henriëtte Stuart, de oudste dochter van koning Karel I. In principe was Willem III hiermee voorbestemd om de volgende stadhouder te worden, maar dat liep allemaal even net iets anders. Acht dagen voor zijn geboorte was zijn vader, Willem II, namelijk overleden aan de pokken. Een aantal gewesten had dit machtsvacuüm aangegrepen om de positie van stadhouder op te schorten, met als gevolg het begin van de Eerste Stadhouderloze Periode.

Jeugd

In principe viel de voogdij van de jonge prins grotendeels in handen van Maria Stuart, maar in de praktijk ontving Willem III het grootste gedeelte van zijn opvoeding van Nederlandse gouvernantes. Zijn Engelse grootvader, Karel I, probeerde ook invloed uit te oefenen op zijn opvoeding, maar hier stak de Nederlandse raadspensionairs Johan de Witt een stokje voor. Hij liet Willem in 1666 benoemen tot ‘kind van de staat’ en ging zich vervolgens persoonlijk bemoeien met zijn verdere vorming.

Eeuwig Edict

Voor welke functie Willem precies werd opgeleid was echter niet duidelijk, want de positie van stadhouder was opgeschort. Bovendien had het gewest Holland in 1654 de geheime ‘Akte van Seclusie’ opgesteld, waarin zij stelde nooit meer een stadhouder aan te zullen stellen. In 1667 kwam er echter verandering in de situatie met de declaratie van het ‘Eeuwig Edict’. Hierin stond enkel dat de positie van stadhouder en kapitein-generaal van de Republiek niet door dezelfde persoon bezet mochten worden. Het betekende een kleine overwinning voor Willem, want het was nu waarschijnlijker dat hij binnenkort het militaire leiderschap op zich zou mogen nemen.

Verdrag van Dover

Zijn oom, de Engelse koning Karel II, had ondertussen grotere plannen. Hij sloot een geheim akkoord met Frankrijk, het Verdrag van Dover, om van Engeland weer een katholieke natie te maken. In ruil hiervoor zou hij zijn steun verlenen aan een Franse invasie van Nederland en een afschaffing van de Republiek, die dan vervangen zou worden door een nieuw stadhouderschap. Aanvankelijk wilde Karel zijn neef Willem betrekken bij deze plannen, maar na een ontmoeting tussen de twee in 1670 veranderde hij van gedachte. Willem, een overtuigd calvinist, bleek namelijk geen enkele interesse te hebben om zich te bekeren tot het katholicisme.

Rampjaar van 1672

In 1672 werd de Nederlandse Republiek daarom onverwachts aangevallen door een coalitie van Engeland, Frankrijk, Münster en Keulen. In deze chaotische situatie hadden de gewesten behoefte aan een sterke leider, en dus benaderden zij Willem III. Op 4 juli 1672 werd hij alsnog aangesteld als stadhouder van Holland, Utrecht en Zeeland, later nog gevolgd door Gelre, Overijssel en Drenthe. Willem III slaagde erin het Franse landleger een halt toe te roepen en een bondgenootschap te sluiten met Spanje en Brandenburg.

Verder behaalde Michiel de Ruyter drie grote overwinningen op de Engelse vloot, waarna dat land zich in 1673 terugtrok uit de oorlog. De Franse legers waren tegelijkertijd ook begonnen aan de aftocht, waarop Willem III zijn kans schoon zag om in 1674 de Duitse stad Bonn te belegeren. Op deze manier kwam de Republiek relatief onbeschadigd uit het Rampjaar, al zou de oorlog met Frankrijk nog tot 1678 duren.

Jacobus II

Willem III was ondertussen op 4 november 1677 in het huwelijk getreden met Maria Stuart, de oudste dochter van de latere Engelse koning Jacobus II (1685-1688). Aanvankelijk was deze echtverbintenis bedoeld als de grondslag voor een anti-Franse alliantie, maar na verloop van tijd verslechterde de relatie tussen de calvinistische Willem en de streng katholieke Jacobus II. Ook de Engelse aristocratie maakte zich grote zorgen over de geloofsovertuiging van hun koning. Op 30 juni 1688 stuurden zeven Engelse edelen daarom een brief naar Willem III, waarin ze hem uitnodigden om de Britse troon protestants te houden.

Glorious Revolution

Op 5 november 1688 ging de Prins van Oranje, in het gezelschap van 21.000 soldaten, aan wal in de Zuid-Engelse kustplaats Devon. Hij maakte binnen enkele weken korte metten met het leger van Jacobus en trok op 28 december Londen binnen. Daar liet hij zich uitroepen tot de nieuwe soevereine heerser van Engeland, terwijl Jacobus uitweek naar Frankrijk. Later zou de katholiek met een invasie van Ierland nog een keer proberen zijn troon terug te veroveren, maar hij werd in 1690 definitief verslagen bij de Slag aan de Boyne.

Lodewijk XIV

Willem III had na zijn succes in Engeland nog maar één grote rivaal over, de Franse Zonnekoning Lodewijk XIV . Zowel tijdens de Negenjarige Oorlog (1688-1697) als tijdens de Spaanse Successieoorlog (1701-1714) vochten Engeland en de Republiek daarom gezamenlijk tegen Frankrijk, maar zonder noemenswaardig resultaat. Nog voor het einde van die laatste oorlog kwam Willem III te overlijden. Hij stierf aan de gevolgen van een longontsteking, een complicatie bij een breuk aan het sleutelbeen die hij had opgelopen toen zijn paard struikelde over een molshoop.

Meer lezen over de opmars van stadhouder Willem III? In Geschiedenis Magazine 2 van 2019 vertelt Kees Zandvliet hoe Willem III de rijkste man van de Republiek werd.