De uitbarsting van de Tambora: de grootste natuurramp ooit?

Langzaam wordt er meer duidelijk over de gevolgen van de uitbarsting van de vulkaan Hunga Tonga-Hunga Ha'apai in Tonga uitbarstte. De uitbarsting was enorm krachtig, maar of de uitbarsting de grootste door mensen gedocumenteerde uitbarsting ooit overtreft, moet nog blijken. De grootste uitbarsting die ooit beschreven is, was die van de Indonesische vulkaan Tambora in 1815. Niet alleen de uitbarsting was enorm, ook de gevolgen waren wereldwijd merkbaar.

Grote vulkaanuitbarstingen hebben vaak wereldwijde invloed. Dat gold ook voor de vulkaan in Tonga die in januari 2022 uitbarstte. Dat de uitbarsting groot was, was al snel duidelijk. De schokgolf die door de atmosfeer ging, was zelfs in Nederland voor meetstations meetbaar en de enorme as- en rookwolken waren vanuit de ruimte eenvoudig waar te nemen. Ook de tsunami die door de uitbarsting veroorzaakt werd, zorgde tienduizend kilometer verderop nog voor grote problemen. Maar de eerste grote explosie is misschien niet het grootste gevolg van de uitbarsting. Dat bleek na de uitbarsting van de vulkaan Tambora in 1815. Die uitbarsting is de grootste uitbarsting die ooit gedocumenteerd is en hoort bij de grootste vulkaanuitbarstingen uit de menselijke geschiedenis. En die uitbarsting had nog jarenlang gevolgen.

Dichter bij huis heeft zich ooit een soortgelijke ramp voorgedaan. Wie vanaf de witte huisjes met blauwe daken over de baai bij Santorini uitkijkt, kijkt eigenlijk in de enorme krater die achterbleef nadat in 1650 voor Christus een vulkaan ontplofte. In Geschiedenis Magazine 7 van 2022 vertelt Joost Vermeulen meer over deze ramp.

Bestel

Uitbarsting hoorbaar in Batavia

Op 5 april werden de Indonesische eilanden opgeschrikt door het geluid van enorme explosies. In Batavia werd het gerommel van grote explosies gehoord, en ook op de Molukken en op Sulawesi werden onheilspellende geluiden hoorbaar. In Batavia alarmeerde de Britse Luitenant-Gouverneur Raffles het garnizoen dat de stad moest beschermen, omdat hij vreesde dat er een opstand was uitgebroken. De volgende dag begon er op veel plekken as te regenen, waarmee het duidelijk werd dat de oorzaak van het geluid een vulkaanuitbarsting was. Men wist alleen nog niet welke vulkaan. En dat dat de vulkaan Tambora, hemelsbreed meer dan 1200 kilometer van Batavia verwijderd, was, kon men zich helemaal niet voorstellen.

De volgende dagen waren de gevolgen van de uitbarsting op verschillende plekken in wat toen nog Nederlands-Indië was merkbaar. Op Oost-Java viel as uit lucht en in de verte was het gerommel te horen. Op veel plaatsen waren donkere wolken aan de horizon te zien. Op 10 april bereikte het geluid van de uitbarsting zelfs het nóg verder weg gelegen Sumatra. Een veeg teken voor wat komen ging.

De uitbarsting van de Tambora, die op 5 april 1815 begon, nam in de loop van 10 april in hevigheid toe. Rond 19.00 ’s avonds bereikte de uitbarsting haar hoogtepunt. Van wat er gebeurde bestaat één ooggetuigenverslag, geschreven door de Radjah van Sangar. Hij bevond zich 35 kilometer verderop en beschreef hoe in de avond van 10 april ‘zuilen van vlammen en rook’ uit de krater opstegen en hoe de berg veranderde in een massa van vuur en as, tot de uitbarsting door de enorme wolken van rook en as aan het zicht onttrokken was en er niets anders te zien was dan de gigantische wolken die kilometers hoog opstegen.

Asregens en tsunami

De gevolgen van de uitbarsting waren verschrikkelijk. Naar schatting stootte de vulkaan zo’n honderd kubieke kilometer puin en as uit, stroomden er tientallen kubieke kilometers aan lava langs de hellingen naar beneden en werd er zo’n 60 megaton zwavel uitgestoten. Alles en iedereen in de directe omgeving van de vulkaan werd verzwolgen in de pyroclastische wolken die langs de hellingen naar beneden stroomden en daarna bedekt door een metersdikke laag as. Hoe veel mensen daarbij omkwamen is niet bekend, maar in het stadje Tambora, dat aan de voet van de vulkaan lag, woonden naar schatting zo’n 10.000 mensen. Van de stad en de hele cultuur die eromheen lag, hebben archeologen tot in 2022 slechts enkele sporen gevonden.

Uitbarsting Tambora 1815

De uitbarsting veroorzaakte ook een tsunami die aan de kusten van Indonesië dood en verderf zaaide, juist in de ondiepe baaien op de verschillende eilanden, plekken waar een tsunami het hoogst kan worden, woonden toen de meeste mensen. In de wijde omtrek van de vulkaan bleef het door de dikke wolken as nog dagen schemeren, ook midden op de dag. Pas in juli kwam de vulkaan helemaal tot rust. De ooit meer dan vier kilometer hoge vulkaan was bijna anderhalve kilometer lager geworden, de krater was veranderd in een gigantisch gat, met een diameter van zo’n zes kilometer.

De verwoesting was immens. In de meest directe omgeving waren door de kracht van de uitbarsting, de tsunami en vooral de as, gewassen verwoest. Op veel plekken in Indonesië brak in de maanden na de uitbarsting hongersnood uit. Het grootste gevolg was echter niet direct merkbaar. De enorme aswolken stegen op tot meer dan veertig kilometer hoogte. Daar in de stratosfeer, verspreidde de wind de aswolken over de hele wereld en dat was eveneens over de hele wereld merkbaar.

Jaar zonder zomer

De eerste gevolgen daarvan, werden in de loop van 1815 merkbaar. In juni kleurden de zonsopgang en zonsondergang in Europa bijzonder rood. Veel mensen vroegen zich af wat die rode luchten betekenden. Sommige mensen gingen zelfs zo ver dat ze dachten dat het einde der tijden was aangebroken.

De rode gloed tijdens de ochtend- en avondschemer werd veroorzaakt door de asdeeltjes die zich in de atmosfeer verspreid hadden. Die hielden zonlicht tegen. En daardoor ontstonden niet alleen bijzonder gekleurde zonsopkomsten en -ondergangen. De gemiddelde temperatuur op aarde daalde. De herfst van 1815 begon extreem vroeg: al in augustus werd de eerste nachtvorst gemeten. Een drama, want het oogstseizoen moest nog beginnen en veel gewassen vroren vlak voor de oogsttijd kapot op het land. En het werd niet beter. 1816 werd een ‘jaar zonder zomer’. In grote delen van Europa was het weer extreem grillig. Wereldwijd was de gemiddelde temperatuur in 1816 0,3 graden Celsius lager dan normaal, maar plaatselijk kon dat verschil veel groter zijn. En hoewel de temperatuur niet altijd ver onder de normale waarden lag, viel er in 1816 zo veel regen dat de slechte oogsten van 1815 niet gecompenseerd konden worden. In de Alpen zakte de sneeuwgrens, waardoor tot ver in het voorjaar zelfs in de dalen sneeuw kon vallen. In Noord-Amerika was het weer nóg extremer. In Quebec viel in juni 1816 nog sneeuw. In Azië vielen in 1816 veel heftigere moessons, met grote overstromingen en misoogsten tot gevolg. Ook 1817 werd nog een jaar met grillig weer. Wereldwijd had men te kampen met hongersnoden, die door de steeds maar weer mislukkende oogsten bleven aanhouden. Pas in 1818 werden de temperaturen weer normaal. Die jarenlange gevolgen en de vele doden die ook indirect vielen door de uitbarsting, maken de uitbarsting van de Tambora een van de grootste natuurrampen ooit.