De spoorwegstaking van 1903

“Gansch het raderwerk staat stil, als Uw machtige arm het wil.” In 1903 stopten spoormedewerkers en havenarbeiders massaal met werken. Een staking die begon in de haven van Amsterdam leek in enkele dagen over te slaan op heel Nederland. Maar voor het zo ver kwam, werd de staking opgeheven. Toch zijn de stakingen van januari 1903 beroemd en berucht, want de gevolgen voor het Nederlandse stakingsrecht waren enorm.

Conflict over vakbonden

De problemen ontstonden door onenigheid over het recht op aansluiting bij vakbonden. Bij sommige bedrijven was aansluiting bij een vakbond verboden, bij andere bedrijven was lidmaatschap van een bond juist een voorwaarde om er in dienst te mogen zijn. Onder werknemers speelde iets soortgelijks; sommige vakbonden verboden hun leden samen te werken met arbeiders die niet waren aangesloten bij een bond. Dat leverde in januari 1903 een probleem op in de haven. Arbeiders van het bedrijf Blauwhoedenveem mochten zich niet aansluiten bij een vakbond. Maar de Nationale Federatie van Transportarbeiders (NFT) had enkele maanden eerder haar leden verboden nog samen te werken met ‘ongeorganiseerden’. De NFT was een federatie van verschillende kleine vakbonden, waaronder ook verschillende vakbonden voor havenpersoneel. Het besluit van de NFT had zodoende grote invloed op de werkzaamheden in de haven. Dat bleek in januari 1903.

Het begin van de stakingen

Toen arbeiders van Blauwhoedenveem goederen van scheepvaartbedrijf W.H. Müller & Co wilden ophalen voor verder transport, weigerden de bij de vakbond aangesloten arbeiders van W.H. Müller & Co hun collega’s van Blauwhoedenveem te assisteren. De directie van W.H. Müller & Co stond deze werkweigering niet toe en ontsloeg de medewerkers. De ontslagen medewerkers werden snel vervangen, maar toen de vervangers op hun nieuwe werkplek aankwamen, weigerden meer arbeiders met hun nieuwe collega’s samen te werken, waarna een nieuwe ontslaggolf volgde.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Daarmee begon een stakingsgolf die zich snel uitbreidde. Het nieuws over de ontslagen bij W.C. Müller & Co was aanleiding voor een grote vergadering waar duizenden havenarbeiders bij op kwamen dagen. Op 13 januari namen zij een motie aan waarin niet alleen geëist werd dat de ontslagen arbeiders weer in dienst zouden kunnen treden, maar ook erkenning voor verschillende vakbonden. Er werd ook een ultimatum gesteld; als de werkgevers niet voor dat ultimatum aan de werknemers tegemoet zouden komen, zou er massaal gestaakt worden. Onderwijl ging de eerste staking door en de betrokken berdrijven werden geboycot door de arbeiders. Directies van havenbedrijven lieten de gaten opvullen met arbeiders van buiten de stad, die al snel bekend werden als ‘onderkruipers’, maar de stakingen bleven nog beperkt tot de Amsterdamse haven.

De staking slaat over

Dat veranderde op 29 januari. Toen kreeg Dirk Vreeken, een spoorarbeider van de Hollandse IJzeren Spoorwegmaatschappij de opdracht een wagon te rangeren. De wagon moest van goederenstation Rietlanden naar Blauwhoedenveem, maar daar werd nog altijd gestaakt. Uit solidariteit met de havenarbeiders weigerde Vreeken de wagon te rangeren. Vervolgens gebeurde er min of meer hetzelfde als in de havens. Vreeken werd geschorst waarna diens collega’s het werk uit protest ook neerlegden. Toen begon het stakingsballetje te rollen. Het spoorpersoneel werkte al lang onder slechte werkomstandigheden en hoge werkdruk. De ontevredenheid die broeide onder het spoorwegpersoneel bereikte een kookpunt. Voor de dag om was, werd er op meerdere Amsterdamse stations gestaakt. En het bleef niet bij Amsterdam. In enkele dagen tijd leek een staking in de Amsterdamse haven uit te groeien tot een nationale staking.

spoorwegstaking 1903

‘Gansch het raderwerk staat stil, als Uw machtige arm het wil’

De regering reageerde nauwelijks. Hooguit werden er her en der soldaten richting spoorwegknooppunten gestuurd om ervoor te zorgen dat leden van de regering en parlement nog per trein naar Den Haag konden reizen. Anders was het beeld bij de spoorwegbedrijven. Op de directies daar sloeg de enorme staking in als een bom. Niemand had de snelheid en massaliteit van de stakingen aan zien komen en het duurde niet lang of de directies gaven toe. Daarmee werd ternauwernood voorkomen dat het hele land plat ging; op 1 februari reden de treinen weer. Dat bracht echter geen soelaas; de overwinning voor de arbeiders was ongekend. ‘Gansch het raderwerk staat stil, als Uw machtige arm het wil’ kopte Het Volk onder de inmiddels bekende spotprent.

Overwinning voor arbeiders wordt nederlaag

Bij de arbeiders was de vreugde groot, maar de schok onder industriëlen en politici was enorm. Hoewel Den Haag zich niet met de stakingen had bemoeid, trokken politici uit rechtse en confessionele hoek nu fel van leer tegen de stakers. Er werd geschermd met doembeelden van proletarische revoluties en premier Abraham Kuypers kreeg het voor elkaar dat er een aantal strenge wetten tegen stakingen werden doorgevoerd. Voor ambtenaren er arbeiders bij nutsbedrijven, zoals de spoorwegen gold voortaan een stakingsverbod. Wie toch het werk neerlegde, hing een celstraf tot zes maanden boven het hoofd. De arbeiders reageerden met nieuwe stakingen in april, maar die acties werden in de kiem gesmoord. Waar spoorarbeiders het werk neerlegden, werd het leger ingezet om de stations en rangeerterreinen te bemannen, tot er voldoende arbeiders waren gevonden die niet staakten om het werk over te nemen. Zo bleven de treinen rijden. Daarnaast patrouilleerde het leger met auto’s langs de sporen om te voorkomen dat stakers het spoor zouden blokkeren. Daar konden de stakers niet tegenop. De stakingen haalden niks uit en bijna tweeduizend spoorwegarbeiders werden ontslagen. Na een dag werd de staking opgeheven. De wetten van Kuypers waren zo streng dat ze onder de arbeiders bekend werden als de ‘worgwetten’. Desalniettemin bleven veel van die wetten nog tot 1980 geldig.

Zo eindigden de spoorwegstakingen van 1903 dus met een flinke domper voor de vakbewegingen. Toch was het niet alleen maar kommer en kwel. De mislukte stakingen waren kostten de vakbonden ook veel aanzien, en in sommige sectoren konden zij zich door de nieuwe wetten nauwelijks nog handhaven. De organisaties moesten zich daardoor min of meer opnieuw uitvinden. Iets dat op de hele lange termijn succes heeft opgeleverd. Er ontstonden meer overkoepelende vakbonden, waardoor die in de toekomst eensgezinder konden optreden. Soms met acties, maar bij voorkeur met overleg waarmee de eerste contouren van het moderne Nederlandse poldermodel ontstonden.