Paus Pius XII en de Tweede Wereldoorlog

In september 2023 kwam het nieuws naar buiten dat de ‘oorlogspaus’ Pius XII op de hoogte moet zijn geweest van de Holocaust. In 1942 kreeg paus Pius XII namelijk een brief waarin gedetailleerde informatie over Duitse vernietigingskampen stond geschreven. Deze brief is recentelijk gevonden in de oorlogsarchieven van het Vaticaan. Dit archief werd eerder in 2020 opengesteld door paus Franciscus, zodat de rol van Pius XII in oorlogstijd onderzocht kon worden.

De oorlogspaus

Pius XII, oftewel Eugenio Pacelli, was van 1939 tot aan zijn dood in 1958 het hoofd van de katholieke kerk. Als kardinaal-priester en staatssecretaris van zijn voorganger, Pius XI, was Pacelli de tweede man in het Vaticaan. Het was dan ook geen verrassing dat hij na een kort conclaaf unaniem tot nieuwe paus werd gekozen. Europa was op dat moment aan het afstevenen op een groot conflict, met name door de opkomst van nazi-Duitsland onder leiding van Adolf Hitler. Pius XII voelde zich als paus verantwoordelijk om de vrede te bewaren. Hij stuurde een afgevaardigde naar Hitler om te vragen of hij open stond voor een vredesconferentie, echter was het conflict daarvoor al te ver geëscaleerd. Hitler liet weten dat dat het niet zijn bedoeling was om vreedzaam de toekomst in te gaan met de andere Europese mogendheden. 

Nazisme als dwaalleer

Pius stond hierna machteloos. Persoonlijk vond hij het nazisme een verdorven leer en waren het volgens hem alleen ‘oppervlakkige geesten’ die zouden vervallen tot ‘de dwaalleer’. Desondanks was zijn eerste prioriteit het beschermen van de katholieke kerk. In 1933 had hij als staatssecretaris al een verdrag gesloten met nazi-Duitsland, waarin hij de nazipartij als dominante stroming in de Duitse politiek erkende, in ruil voor bescherming van de katholieke kerk in Duitsland.

Het Vaticaan als neutrale partij tijdens de oorlog

Toen Hitler weigerde mee te werken aan vredesonderhandelingen werd Mussolini benaderd door het Vaticaan, maar ook deze wilde niet overgaan tot een verdrag om de bewapeningen te staken. Nadat de Tweede Wereldoorlog was uitgebroken, vaardigde Pius een encycliek uit waarin hij de eenheid van het mensdom beschreef, dus zonder onderscheid naar cultuur of afkomst. Hij noemde echter niets bij de naam (zoals de Jodenvervolging) en behield deze lijn gedurende de oorlog. Hij sprak zich wel meerdere malen in bedekte termen uit tegen de Jodenvervolging en andere misdaden door de nazi’s, wat er zelfs toe leidde dat de Duitsers de ontvoering van Pius voorbereidden, een plan dat nooit werd uitgevoerd.

Kritiek op Pius XII

Het contrast met het Vaticaan en de katholieke kerk in de andere Europese landen was groot. In Nederland werden meerdere kerken platgebrand en werden geestelijken gefusilleerd, omdat ze onderduikers verborgen hielden in hun kerk. Het Vaticaan bleef zich echter diplomatiek uitlaten en droeg geen duidelijke anti-Duitse boodschap uit. Hierdoor kreeg Pius veel kritiek van de geallieerden, omdat zij het idee hadden dat zijn stilzwijgen ook betekende dat hij niets deed tegen het Duitse geweld. Hij wist op discrete manier echter duizenden levens te redden (waaronder joden) door het opzetten van vlucht- en informatiesystemen door heel Italië heen.

De rol van de paus bij de rattenlijn

Na de oorlog werd de kritiek op Pius steeds groter. Er doken geruchten op over Pius’ betrokkenheid bij de zogenaamde rattenlijn, de ontsnappingsroute van voormalige nazi’s van Europa naar Zuid- Amerika. Er is nooit bewijs gevonden dat Pius actief aan deze vluchtroutes meewerkte, maar enkele bisschoppen maakten zich hier wel degelijk schuldig aan.

Teksten over Pius XII

In 2015 kwam naar buiten dat het Holocaustmuseum in Jeruzalem hun teksten over Pius XII aanpaste, op uitdrukkelijk verzoek van het Vaticaan. Vooral de bewering dat Pius XII ‘actief streefde naar een verdrag met nazi-Duitsland om de katholieke kerk te beschermen, zelfs als dat inhield dat het racistische naziregime werd erkend’ stuit de katholieken al jarenlang tegen de borst.

Oorlogsarchief

Het Vaticaan claimde dat er een te negatief beeld over de oorlogspaus gepresenteerd werd. Zij geloofde namelijk dat de zwijgzaamheid van Pius XII tijdens de Tweede Wereldoorlog de juiste werkwijze was. Daarom dat het Vaticaan besloot om op 2 maart 2020 het oorlogsarchief vrij te geven voor onderzoekers. Volgens het Vaticaan zouden de documenten de grootsheid van de paus aantonen. 

Uit archiefonderzoek blijkt nu dus dat er in 1942 een brief aan het Vaticaan is gestuurd waarin de Holocaust beschreven werd. Deze brief werd geschreven door een Duitse jezuïet die in het verzet zat in nazi-Duitsland. In de brief vertelde hij over hoe dagelijks 6000 joden werden vermoord in de ‘SS-ovens’ van vernietigingskamp Belzec in Polen. In de brief had de Duitser het ook over de kampen Auschwitz en Dachau. Deze gevonden brief roept twijfels op bij de verklaring van het Vaticaan dat het tijdens de oorlog niet op de hoogte was van de ernst van de jodenvervolging. De tegenstrijdigheid van de gevonden brief en de verklaring van het Vaticaan zal de komende tijd verder onderzocht worden. 

Bronnen: 

• Volkskrant: Held of medeplichtige? Het geheime archief over ‘oorlogspaus’ Pius XII moet eindelijk duidelijkheid geven over zijn rol

Afbeelding:

• Deutsch: Papst Pius XII., Krönung: Joachim Specht [Public domain], via Wikimedia Commons
• Bamberg, 900 Jahr-Feier der Stadt: Bundesarchiv, Bild 102-00535 / CC-BY-SA 3.0 [CC BY-SA 3.0 de, via Wikimedia Commons