Plato: Bedenker van de Ideeënleer

“De meest veilige algemene samenvatting van de Europese filosofische traditie is dat deze slechts bestaat uit een reeks voetnoten bij het werk van Plato”, aldus de Brits-Amerikaanse filosoof A.N. Whitehead. Vanwege zijn belangrijke filosofische geschriften en zijn ontwikkeling van de Ideeënleer wordt de Griekse wijsgeer Plato door velen beschouwd als de grondlegger van de Westerse filosofie.

Over het vroege leven van Plato bestaat veel onduidelijkheid. Naar alle waarschijnlijkheid werd hij geboren in het jaar 424 of 423 voor Christus, mogelijk in de stad Athene. Verscheidene bronnen vermelden dat hij bij zijn geboorte de naam ‘Aristocles’ kreeg, en dat men hem pas op latere leeftijd ‘Plato’ (breed) ging noemen. Volgens de biograaf Diogenes kreeg hij deze bijnaam van zijn worstelcoach vanwege zijn indrukwekkend fysieke gestalte, maar anderen beweren dat ‘Plato’ vooral een verwijzing was naar het brede spectrum van zijn filosofische geschriften.

Socrates

Plato behoorde tot een prestigieuze Atheense familie en van hem werd dan ook verwacht dat hij een politieke carrière na zou streven. Hij trad daarom op jonge leeftijd in de leer bij verscheidene wijsgeren en groeide uit tot een trouwe volgeling van Socrates. In 399 voor Christus werd Socrates echter (ten onrechte) schuldig bevonden aan ‘goddeloosheid’ en het ‘corrumperen van de jeugd’ en ter dood veroordeeld. Deze gang van zaken schokte Plato, en deed hem inzien dat er iets fundamenteel mis was met het bestuur van Athene.

Dialogen

Plato besloot zich daarom af te keren van de politiek en legde zich toe op de filosofie. In zijn eerste werken, geschreven in de vorm van dialogen, laat hij vooral zijn voormalige leermeester Socrates aan het woord. Zo beschrijft Plato hoe Socrates andere mensen vraagt naar de definitie van bepaalde ethische waarden, zoals moed (in ‘Laches’) en rechtvaardigheid (in ‘Politeia’). Als zijn gesprekspartner vervolgens een definitie geeft, blijft Socrates net zo lang kritische vragen stellen totdat de andere persoon begint te twijfelen aan zijn eigen definitie. Plato wil hiermee duidelijk maken dat veel mensen denken veel te weten van de ethiek, maar dat dit in werkelijkheid niet het geval is.

Ideeënleer

In 388 voor Christus maakte Plato zijn eerste reis naar Sicilië, waar hij sterk betrokken raakte bij de lokale politiek. Dit bracht hem echter in conflict met de lokale heerser Dionysius I van Syracuse, waarop Plato besloot terug te keren naar Griekenland. Daar stichtte hij vervolgens zijn beroemde ‘Akademeia’, waar hij filosofische lessen begon te geven aan zijn leerlingen. Tevens brak er in deze periode een nieuwe fase aan in de filosofie van Plato.

In deze periode richtte hij zich steeds meer op de ‘Ideeënleer’, het gedachtegoed dat er van alle dingen in het universum perfecte ‘Vormen’ of ‘Ideeën’ bestaan. Alles wat wij om ons heen zien in de wereld zijn echter slechts ‘afspiegelingen’ van deze ideaalbeelden, waardoor de meeste mensen denken de ‘echte’ Ideeën te kennen, maar dat in werkelijkheid niet doen. Deze perfecte vormen liggen namelijk diep opgeslagen in onze ziel, waardoor ze alleen door filosofen te bestuderen zijn.

Rechtvaardigheid

Deze ontwikkeling van Plato’s gedachtegoed was ook van grote invloed op zijn politieke denkbeelden. Het bestuur moest in zijn theorie namelijk plaats vinden op basis van ‘rechtvaardigheid’, maar de meeste politici zijn geen filosofen, en dus kennen zij de ware vorm van rechtvaardigheid helemaal niet. In zijn werk De Staat of De Republiek beschreef Plato dan ook zijn ideale republiek, waarbij de macht in handen is van een selecte groep filosofen. Zij worden in hun taak bijgestaan door zogeheten ‘wachters’, soldaten die bedoeld zijn om de veiligheid te garanderen. De rest van de bevolking behoort tot de ‘werkers’, die zorgen voor het voedsel en allerlei andere producten.

Dionysus II

In zijn latere leven probeerde Plato zijn ideaalwereld ook nog in de werkelijkheid te realiseren. Zo reisde hij na de dood van Dionysius I opnieuw af naar Syracuse, waar inmiddels diens zoon Dionysius II aan de macht was. De jonge heerser was onder de indruk van Plato’s werk, maar bleek niet bereid om diens ideale bestuursvorm in de praktijk te brengen. Hierdoor verzuurde de relatie tussen de filosoof en de heerser, waarop Plato besloot rond 357 voor Christus weer terug te keren naar Griekenland. Daar stierf hij tien jaar later, in 347 voor Christus, op ongeveer 75-jarige leeftijd.

Erfenis

Met zijn dood ging Plato’s gedachtegoed echter niet verloren. Zo bleef zijn Akademeia nog bijna drie eeuwen lang actief en had hij bovendien veel invloed uitgeoefend op een van zijn meest talentvolle leerlingen; die andere grote filosoof Aristoteles. Vanwege zijn grote invloed op de Westerse filosofie wordt Plato dan ook terecht beschouwd als een van de grootste filosofen uit de Europese geschiedenis.