Theodora: medeheerser van Byzantium

Na de kroning van Justinianus als keizer van Byzantium in 527 groeit keizerin Theodora uit tot de meest invloedrijke en machtigste vrouw uit de geschiedenis van het Oost-Romeinse Rijk. Voor deze tijd van macht was zij actrice en, waarschijnlijk, prostituee. Desondanks zag Justinianus haar als zijn gelijke en deelde hij zijn macht met Theodora. Zij wendde deze invloed onder andere aan om de positie van vrouwen te verbeteren.

Het is niet helemaal zeker waar en wanneer Theodora werd geboren. Waarschijnlijk kwam zij ergens in 500 ter wereld op Cyprus, al worden Syrië en Phaplagonië in Anatolië ook genoemd als mogelijke geboorteplaatsen. Wat wel zeker is, is dat Theodora´s vader Acacius een berentrainer was in het grote Hippodroom van Constantinopel. In dit enorme stadion, dat 30.000 mensen kon bergen, werden regelmatig grote wagenrennen gehouden. De beren werden tussen de wedstrijden in gebruikt om het publiek te vermaken. Na de dood van haar vader werd Theodora, net als haar zuster Komiko, op jonge leeftijd actrice.

Periode in de prostitutie

Acteren werd in die tijd gecombineerd met het uitvoeren van seksuele bezigheden, al dan niet op het toneel. Hierdoor is het waarschijnlijk dat Theodora zelf ook prostituee geweest is. Verschillende bronnen spreken hier over en geven aan dat het in die tijd heel gewoon was dat actrices zich ook met deze zaken bezighielden. Een belangrijke bron die over de regeerperiode van Justinianus verhaalt is het werk van de Byzantijnse historicus Procopius. Hij beschrijft Theodora als een soort femme fatale, die betrokken was bij orgieën en andere onzedelijkheden, maar zijn persoonlijk afkeer van de keizerin moet hierbij in het achterhoofd gehouden worden.

Huwelijk met Justinianus

Nadat Theodora een periode in Noord-Afrika had doorgebracht als gezel van gouverneur Hecebolus van Pentapolis keerde zij in 522 terug in Constantinopel. Na haar aankomst in de stad besloot Theodora haar acteerbestaan aan de wilgen te hangen, waarna zij aan het werk ging als wolspinster in de buurt van het keizerlijke paleis. Door frequente bezoeken van Theodora aan het paleis leerde zij Justinianus kennen, die meteen door haar schoonheid en persoonlijkheid gegrepen werd. Justinianus was het neefje van Justinus, keizer van het Byzantijnse Rijk tussen 518 en 527, en zijn belangrijkste vertrouweling. Het paar trouwde in 525, nadat keizer Justinus een wet introk die verbood dat patriciërs trouwden met actrices.

Keizerin

Justinianus volgde zijn oom na diens dood in 527 op als keizer van het Byzantijnse Rijk. Volgens de historicus Edward Gibbon (1737-1794) zag Justinianus Theodora vanaf het begin van zijn regeerperiode als een gelijke en plaatste hij haar naast hem op de troon. Het paar liet provinciale gouverneurs en senatoren een eed van trouw zweren aan beide echtelieden, wat erg ongebruikelijk was in die tijd. Theodora ontpopte zich tijdens Justinanus’ regeerperiode als een beschermster van de myofysitisten, een christelijke stroming waar zij zich in Alexandrië tot bekeerd had, en die onder Justinianus’ voorganger Justinus nog strafbaar was. Daarnaast beïnvloedde zij Justinianus in het aannemen van verschillende wetten waarin de rechten van vrouwen beter beschermd werden. Hierdoor kregen vrouwen in het Byzantijnse Rijk een betere positie dan hun geslachtsgenoten in West-Europa, het Midden-Oosten of Perzië. Zo maakte zij verkrachting strafbaar met de dood, kregen vrouwen meer rechten bij scheidingen en voogdijschap en verbood zij het doden van vrouwen bij overspel.

Nika-oproer

Na het Nika-oproer in 532, een opstand die Justinianus bijna de troon kostte, bereikte Theodora het hoogtepunt van haar macht. Tijdens het oproer was zij, volgens de legende, degene die Justinianus ervan weerhield te vluchten, met de woorden ‘vorstelijkheid is een goede lijkwade’ of ‘paars maakt een mooie lijkwade’ (paars was in het Byzantijnse Rijk de kleur van de keizer). Na het neerslaan van de opstand herbouwden Justinianus en Theodora Constantinopel en gaven zij onder andere de opdracht tot de bouw van de Hagia Sophia. Theodora had na het Nika-oproer een eigen machtsbasis gesticht, die draaide rond de eunuch-generaal Narses en de prefect van de keizerlijke Praetoriaanse Garde Peter Barsymes.

Overlijden

Theodora overleed vrij onverwacht op 28 juni 548 aan de gevolgen van een maagzweer of een tumor. Volgens de overlevering was Justinianus ontroostbaar tijdens haar begrafenis in de Kerk van de Heilige Apostelen in Constantinopel. In haar nagedachtenis probeerde hij na haar dood myofysitisten te verzoenen met de overheersende chalcedonische christenen in het rijk. Theodora wordt na haar dood door historici beschouwd als één van de grote vrouwelijke figuren van het Byzantijnse Rijk en een pionier in het feminisme. Net als haar echtgenoot Justinianus is Theodora een heilige in de Oosters-orthodoxe Kerk. Haar naamdag valt op 14 november.