Ruslandkenner Marc Jansen over het Nederland-Ruslandjaar

2013 zal in het teken staan van het Nederland-Ruslandjaar, dat wordt gehouden in het kader van de eeuwenoude betrekkingen tussen Nederland en Rusland. Deze betrekkingen ontstonden door de handel en een drang naar informatie en innovatie van tsaar Peter de Grote, die daarop een bezoek bracht aan Nederland. Ruslandkenner Marc Jansen was jarenlang verbonden aan het departement Europese Studies van de faculteit Geesteswetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam en geeft hier zijn visie op deze banden tussen Nederland en Rusland.

“Vóór de tijd van Peter de Grote (1672-1725) richtte Rusland zich vooral op nabije buren als Polen en Zweden, waar het regelmatig in conflict mee was geraakt. Tussen 1610 en 1612 werd Moskou zelfs een tijd lang bezet door de Polen. 4 november, de dag dat de Polen uit Moskou werden verdreven, is sinds kort een nationale feestag in Rusland, die de oude Sovjetfeestdagen van de Oktoberrevolutie vervangt”, vertelt Jansen over de 17e eeuwse betrekkingen van Rusland.

Eerste betrekkingen

Op de vraag wanneer de eerste banden tussen Nederland en Rusland zich vormden, antwoordt Jansen: “De eerste betrekkingen die tussen Nederland en Rusland ontstonden waren gericht op de handel. Nederland bevond zich in de 17e eeuw in de Gouden Eeuw en de Nederlandse schepen kwamen overal. De betrekkingen tussen Nederland en Rusland waren in de 17e eeuw, net als tegenwoordig, vooral gestoeld op de handel. De Nederlandse handelaren haalden vooral hout en pelzen uit Moskovië, zoals Rusland toen bekend stond.”

Nederlanders en andere West-Europeanen waren in die tijd een bezienswaardigheid. “De Russen waren wel gewend aan buitenlanders uit gebieden als Armenië en Perzië, maar mensen uit het westen kwamen daar nauwelijks voor. Zij woonden in Moskou in de Nemetskaya sloboda, de ‘Duitse wijk’. Peter de Grote had ook veel contacten in deze wijk.”

Peter de Grote

De betrekkingen tussen Nederland en Rusland raakten in een stroomversnelling na het bezoek van tsaar Peter de Grote en zijn Grote Ambassade in 1697. “Nederland was in die tijd een wereldmacht en Peter de Grote wilde Rusland ‘opstoten in de vaart der volkeren’. Hij ging daarom Nederlands leren en bracht een tijd in Amsterdam en Zaandam door om van de scheepsbouw te leren. Na zijn terugkeer in Rusland modelleerde hij de Russische marine naar Nederlands voorbeeld en haalde hij ook veel Nederlandse zeevaarders naar Rusland om als admiraal te dienen. Sint Petersburg, zijn grote hoofdstad, baseerde hij deels op Amsterdam”, aldus Jansen.

Achttiende eeuw en Napoleon

Een andere interessante episode uit de betrekkingen tussen Nederland Rusland is die van de ‘Rusluie’ uit Vriezenveen. Jansen weet niet precies waarom juist mensen uit Vriezenveen halverwege de 18e eeuw speciale banden hadden met Sint Petersburg. “De Vriezenveners trokken met huifkarren vol met handelswaar naar het oosten. Zij hadden hun eigen winkels aan de grote Nevski Prospect in Sint Petersburg waar zij hun waar uit West-Europa verkochten. Tot de Russische Revolutie van 1917 was er zelfs een vrij grote Nederlandse kerk aan dezelfde Nevski Prospect.”

De Franse Tijd (1795-1813) had een grote invloed op de banden tussen Nederland en Rusland. Nederland werd bezet door de Fransen en was daarmee een vijand van de Russen. “De Russen hebben zelfs nog een landing in Noord-Holland ondernomen in 1799. De ‘Russenduin’ aan de kust bij Bergen en Petten is daar nog van overgebleven. Tijdens de invasie van Rusland door Napoleon vochten er zo’n 40.000 Nederlanders mee in de Grande Armee. Berooide armoedzaaiers waren dat, waarvan er maar een klein deel is teruggekomen.”

Banden tussen de Oranjes en de Romanovs

Na de Franse Tijd veranderde het Nederlandse staatsbestel en werd Nederland een monarchie onder het koningshuis van de Oranjes.“De banden tussen de Nederlandse en Russische monarchieën ontstonden na het huwelijk van de Russische prinses Anna Paulowna, of Anna Pavlovna in het Russisch, met koning Willem II in 1816. Tsaar Alexander I was goed bevriend met Willem II en heeft daarom voorgesteld dat de koning met zijn zusje kon trouwen. Rusland heeft daarop in 1830 nog gedreigd om aan de Nederlandse kant in te grijpen tijdens de afscheiding van België van het Koninkrijk der Nederlanden. België wilde onafhankelijk worden, maar Nederland wilde dit tegenhouden. Van een Russisch ingrijpen is overigens nooit iets gekomen. Koningin Beatrix en Willem-Alexander stammen dus ook af van de Romanovs. Sommige mensen zien de gelijkenis tussen tsaar Alexander I en Willem-Alexander, maar ik ben hier niet zo van overtuigd”, aldus Jansen.

De banden tussen de Romanovs en de Oranjes zorgden er ook voor dat het lang duurde voordat Nederland het communistische regime in de Sovjet-Unie officieel erkende. Tsaar Nicolaas II was tijdens eerdere onrusten in maart 1917 al afgetreden en hij werd op 17 juli 1918 door de communisten samen met zijn gezin geëxecuteerd. “De officiële erkenning kwam pas rond de tijd van de Slag om Stalingrad in 1942, nadat de Sovjet-Unie aan de kant van de geallieerden kwam te staan. Daarvoor werden de Sovjets vanwege de opdeling van Polen een beetje gezien als een bondgenoot van Hitler. In de jaren ’30 was er wel een bureautje van de GPU (voorloper van de KGB) in Amsterdam. De Russische geheime dienst was op 23 mei 1938 zelfs nog betrokken bij de moord op Jevhen Konovalets, een Oekraïense nationalist, op de Coolsingel in Rotterdam, waar nog veel commotie door ontstond. Voor de officiële erkenning waren er natuurlijk nog stevige handelsrelaties tussen beide landen, maar de diplomatieke banden werden daarna pas weer hersteld.”

Koude Oorlog

Na de Tweede Wereldoorlog was de Nederlandse samenleving verdeeld tussen anticommunisten en enkele mensen met communistische sympathieën. “Het neerslaan van de Hongaarse Opstand in 1956 maakte veel indruk. Mensen gooiden de ruiten in bij de Communistische Partij Nederland (CPN), die werd gezien als een soort agent van Moskou. Na de Praagse Lente in 1968 ging de CPN zich meer oriënteren op China.”

Tijdens de hervormingen van de glasnost en perestrojka van Gorbatsjov werd er vanuit Nederland weer meer naar Rusland gekeken. “In de tijd van Gorbatsjov nam de belangstelling voor Rusland weer toe in Nederland. Dit is ook de meest bijzondere tijd die ik daar mee heb gemaakt.”, vertelt Jansen. “Mensen gingen massaal protesteren en de Russische samenleving raakte voor het eerst in decennia weer in beweging. Na het einde van de Koude Oorlog knoopte Nederland betrekkingen aan met alle voormalige Sovjetstaten en werd Rusland weer een belangrijke handelspartner”.

Nederland-Ruslandjaar

In 2013 is het 316 jaar geleden dat Peter de Grote Nederland bezocht. Het Nederland-Ruslandjaar zal geen specifieke historische gebeurtenis memoreren, maar zal draaien om de lange en brede samenwerking tussen beide landen. Rusland kent elk jaar een bilateraal jaar met een ander land en Nederland accepteerde in 2009 de Russische uitnodiging om een Nederland-Ruslandjaar te organiseren.

Op de vraag wat Marc Jansen vindt van het Nederland-Ruslandjaar antwoordt hij: “Met het Nederland-Ruslandjaar heb ik zelf niet zoveel moeite, want alle belangstelling voor Rusland juich ik toe. Waar men wel mee op moet passen is het in zee gaan met instanties waar veel mensen het niet helemaal eens mee zijn. In Rusland zijn de laatste jaren een aantal wetten aangenomen waar ik moeite mee heb en ook de moord op journaliste Anna Politkovskaja en de veroordeling van Pussy Riot hebben natuurlijk voor veel commotie gezorgd. Het organiseren van een Nederland-Ruslandjaar geeft daar natuurlijk niet per se goedkeuring aan, maar misschien is het wel een vorm van inslikken van kritiek.”

Marc Jansen was meer dan twintig jaar werkzaam bij het departement Europese Studies van de faculteit Geesteswetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. Hij was daarbij gespecialiseerd in Rusland, woonde een tijd in Moskou en bezocht grote delen van het land tijdens zijn reizen. Vorig jaar oktober ging hij met pensioen, maar hij is nog steeds bijna dagelijks aanwezig op de universiteit en hij houdt zich nog graag bezig met de Russische geschiedenis.