De innige band tussen Engeland en Portugal door het oudste nog geldende militaire verdrag ter wereld
Door de jaren heen zijn er veel verdragen gesloten tussen landen om elkaar te helpen in oorlogssituaties. Vaak golden dit soort militaire bondgenootschappen enkele tientallen jaren tot enkele honderden jaren. Maar er waren ook verdragen die veel langer in stand bleven. Het Anglo-Portugese Verdrag, wat meer dan 650 jaar geleden werd gesloten, is nog steeds van kracht, en daarmee het oudste nog geldende militaire verdrag ter wereld.
Slag om Aljubarrota
Op de vroege morgen van 14 augustus 1385 stelde koning Johan I van Portugal zijn leger op, op een heuveltop bij de stad Aljubarrota. Onderaan de heuvel deed koning Johan I van Castilië hetzelfde. De inzet van de veldslag die volgde was het Portugese koningschap. Het land zat al twee jaar zonder koning: in 1383 was Ferdinand van Portugal gestorven zonder mannelijke erfgenaam. Sindsdien waren er meerdere claims op de troon, Johan I van Castilië was getrouwd met de dochter van Ferdinand en maakte aanspraak op de troon. Maar de Portugese edelen hadden een andere voorkeur en benoemden in 1385 een zoon van Ferdinands voorganger tot koning. Deze Johan I van Portugal stond lijnrecht tegenover zijn Castiliaanse naamgenoot en oorlog tussen de twee was onvermijdelijk.
Het leger dat de Castilianen op de been brachten om Portugal binnen te vallen, was op papier krachtig: zo’n 31.000 man, waaronder enkele duizenden ridders afkomstig van Castiliës bondgenoot Frankrijk. Ook de Portugezen konden op buitenlandse steun rekenen. Aan Portugese zijde stelden ook honderden Engelse boogschutters zich op. Die Engelse steun bleek cruciaal. Met zo’n 6.600 man was het Portugese leger ver in de minderheid, maar met dank aan de regen van pijlen die de Engelse boogschutters op de Franse en Castiliaanse ridders afvuurden, wisten de Portugese troepen stand te houden. Een vriendschapsverdrag, het Anglo-Portugese Verdrag, dat Engeland en Portugal twaalf jaar eerder hadden gesloten, betaalde zich dubbel en dwars uit voor de Portugezen. En het zou niet voor het laatst zijn dat de wederzijdse militaire steun van grote waarde zou blijken.
Verdrag van Windsor
In 1386 trouwde de Portugese Johan I met de Engelse Philippa van Lancaster, waarmee het vriendschapsverdrag van 1373 werd herbevestigd. Hiermee ontstond een nieuw hoofdstuk in de samenwerking tussen de Portugezen en de Engelsen, aangezien dit een duidelijk signaal was dat de Engelsen Johan I als ware koning van Portugal beschouwden. Op 9 mei 1386 sloten de landen het Verdrag van Windsor, dat de wederzijdse steun vastlegde. Mocht een van de twee landen dus in oorlog komen, dan konden de landen een beroep op elkaar doen om zo extra ondersteuning te krijgen. Ook werd de handel tussen de twee landen intensiever. Hoewel er dertien jaar eerder al een samenwerkingsverband was ontstaan, zorgde het nieuwe verdrag voor een nog innigere band, die tevens langdurige samenwerking moest betekenen. Historicus Matthew Winsllett omschreef het Verdrag van Windsor later als “de hoeksteen van de relaties tussen beide landen”.
Zevenjarige Oorlog
Gedurende de geschiedenis is het verdrag meerdere malen gebruikt. Zo waren Portugal en het Verenigd Koninkrijk trouwe bondgenoten tijdens de Zevenjarige Oorlog (1756-1763). Groot-Brittannië stond in dit conflict tegenover Frankrijk en Oostenrijk. Wat begon als een conflict over het bezit van land in Noord-Amerika, leidde al snel tot een grote oorlog in Europa, waar veel landen bij betrokken waren. Groot-Brittannië schakelde onder andere via het Verdrag van Windsor de hulp van Portugal in. Hierdoor steunde Portugal Engeland, maar ook andersom was er steun. Engeland stuurde troepen naar Portugal om Portugal zo te helpen in de oorlog tegen Spanje. Er kwam geen duidelijke winnaar uit de bus, en met het Verdrag van Parijs werd de vrede tussen Spanje en Portugal hersteld. Door dit verdrag wist Engeland ook grote delen van het Franse territorium in Noord-Amerika over te nemen.
De Spaanse Onafhankelijkheidsoorlog
Tijdens de Spaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1808-1814) kwamen de twee bondgenoten weer bij elkaar. De Franse keizer Napoleon had al een groot rijk, maar wilde zijn rijk uitbreiden naar Portugal. Hiervoor bezette hij eerst delen van het relatief zwakke Spanje. Niet veel later wisten de Fransen ook delen van Portugal te bezetten, maar toen schoten de Engelsen hun bondgenoot te hulp. De Engelsen wisten de Fransen zonder al te veel moeite te verdrijven uit Portugal, maar Frankrijk hield nog steeds delen van Spanje bezet. De Britten, Portugezen en Spanjaarden bundelden hun krachten en wisten na een lange strijd Napoleons troepen in 1813 uit Spanje te verdrijven. Doordat deze oorlog het hele Iberische schiereiland in zijn greep hield, wordt dit conflict in veel landen de “oorlog van het schiereiland” genoemd.
Onenigheid over Afrika
In 1890 raakte de relatie tussen de twee bondgenoten even wat verslechterd. Groot-Brittannië eiste dat de Portugezen zich terug zouden trekken uit delen van Afrika, maar de Portugezen zagen dit als tegenstrijdig met het eeuwenoude verdrag. Beide landen claimden namelijk hetzelfde stuk land in het midden van het continent te bezitten. Portugal beweerde dat het recht had op het land door middel van uitgevoerde expedities, terwijl de Britten vonden dat zij het land al eerder hadden bezet. Met tegenzin trokken de Portugezen veel van hun claims in over de grond in Afrika. Wel maakten de twee landen afspraken over hoe ze in het vervolg het best om konden gaan met land op het continent, om onenigheid in te toekomst te voorkomen. Op de termijn was de band tussen de twee landen niet beschadigd.
De Eerste Wereldoorlog
Dit was te merken in 1916, toen Portugal haar Britse bondgenoot te hulp schoot tijdens de Eerste Wereldoorlog. Hoewel er in de eerste anderhalf jaar van de oorlog wel frictie was tussen Portugal en Duitsland, bleef een oorlogsverklaring uit. In 1916 vroeg Groot-Brittannië vervolgens om hulp met het beschermen van de kolonies in Afrika tegen de Duitsers. De eerste directe conflicten die hierdoor ontstonden, vonden plaats in de Portugese kolonie Angola, dat grensde aan een Duitse kolonie. In Europa zelf kwam het ook tot gevechten tussen de Portugezen en de Duitsers. Duitsland besloot om een zeeblokkade op te leggen voor Engeland, de belangrijkste handelspartner van Portugal, waardoor een groot deel van de Portugese handel stil kwam te liggen. Daarnaast stuurde Portugal zo’n 55.000 troepen naar de loopgraven aan het Westfront, waar ze vooral rondom Ieper dienden.
De Tweede Wereldoorlog
Het tot op heden laatste conflict waar de bondgenoten elkaar hulp boden wegens het Anglo-Portugese Verdrag en het Verdrag van Windsor was tijdens de Tweede Wereldoorlog, zij het enigszins indirect. Vanaf het begin van de oorlog oefenden zowel de As-mogendheden als de geallieerden grote druk uit op Portugal, maar die bleven neutraal. Hoewel de Britten geen formeel verzoek om bijstand deden, werden de Portugezen toch geroemd omdat zij het eeuwenoude verdrag nakwamen en hun bondgenoot in nood bijstonden. Zij het wat indirect. Zo wist Portugal een zo neutraal mogelijke positie te behouden tijdens de oorlog
Churchill zelf zou de Portugese dictator Salazar gefeliciteerd hebben met zijn succesvolle poging om Portugal buiten de oorlog te houden. Waarschijnlijk omdat dat voor de Britten strategisch beter uitkwam dan een daadwerkelijke Portugese deelname aan de oorlog. Het Portugese leger had niet de slagkracht om het land zelf én alle koloniën te beschermen. Een Portugese deelname aan de oorlog, had in de praktijk waarschijnlijk betekend dat de Britten hun bondgenoot te hulp moesten komen, in plaats van andersom. Wel leasde Portugal een aantal militaire bases op de Portugese eilandengroep Azoren aan de Britten en later ook de Amerikanen. Die kregen op die manier toch de mogelijkheid om vanaf die strategisch gelegen eilanden vliegtuigen over de Atlantische Oceaan te laten patrouilleren – of liever gezegd: om boven de Atlantische oceaan jacht te maken op Duitse onderzeeërs. In reactie daarop roemde Churchill de Portugese toewijding aan het eeuwenoude verdrag. Tot grote verrassing van veel Britse parlementariërs die het verdrag niet kenden.
Zo is het inmiddels meer dan 650 jaar oude Anglo-Portugese Verdrag, versterkt door het dertien jaar jongere Verdrag van Windsor, door de eeuwen heen met regelmaat gebruikt, voor zowel hulp van de Britten als van de Portugezen. Ondanks dat het verdrag ruim tachtig jaar geleden voor het laatst gebruikt is, is het nog steeds geldig. Hierdoor wordt het verdrag gezien als het oudste nog geldende vriendschapsverdrag tussen landen ter wereld. Als een van de twee landen in de toekomst in een conflict raakt, kan het dus een beroep doen op het andere land.
