Revolutionaire communicatie: de geschiedenis van het telegram

Tot 2018 was het mogeijk om in België een telegram te verstoren. De Belgische provider Proximus schafte toen pas de ouderwetse berichtendienst af. In Nederland deed KPN dat 16 jaar eerder al. Hoewel een telegram het tegenwoordig niet meer red bij een email of een whatsappje, was het in de negentiende eeuw een revolutionair en modern communicatiemiddel.

De uitvinding van de optische telegrafie

Aan het einde van de zeventiende eeuw vond Robert Hooke een systeem voor optische telegrafie uit. Het bestond uit een netwerk van hoge torens die op zichtafstand (10 kilometer) van elkaar werden geplaatst. Met de bewegende houten stellages bovenop de toren konden codes worden doorgegeven die telegrafisten op een andere toren met een verrekijker konden waarnemen. Zonder te weten wat de boodschap betekende, kopieerden de telegrafisten de codes, zodat de boodschap snel honderden kilometers kon afleggen.

Vliegensvlugge communicatie

Hoewel Hooke het systeem in 1684 aan de Britse Royal Society voorlegde, werd er aanvankelijk niets mee gedaan. Het eerste werkende telegrafienetwerk werd opgezet door Claude Chappe in Frankrijk in 1792 tussen Parijs en Rijsel. Tijdens de Franse Revolutie had het Franse leger behoefte aan een betrouwbaar communicatiesysteem, en daarom werd er flink geïnvesteerd in nieuwe netwerken. In plaats van speciaal gebouwde torens werd er gebruik gemaakt van de al bestaande kerktorens. In 1798 was de nieuwe lijn tussen Parijs en Straatsburg af. De netwerken werden semafoorlijnen genoemd.

Napoleon sluit Europa aan

Toen Napoleon Europa veroverde, zorgde hij voor goede communicatiemogelijkheden met de uithoeken van zijn enorme rijk. Zo werd bijvoorbeeld de eerste semafoorlijn tussen Parijs en Rijsel doorgetrokken via Brussel en Antwerpen naar Amsterdam. Naar het zuiden liep het netwerk door tot Venetië. Zo bestond er tot 1813, toen Napoleon op veel plaatsen in Europa verslagen was, een directe verbinding tussen Nederland en de Middellandse Zee.

Na de val van Napoleon werden de semafoorlijnen buiten Frankrijk ontmanteld. Binnen Frankrijk heeft het systeem van Chappe nog tot 1850 bestaan en werd het geperfectioneerd. De totale lengte van het netwerk bedroeg op zijn hoogtepunt 5000 kilometer en bestond uit meer dan 500 torens.

Opmars van de elektrische telegrafie

Hoewel er al meerdere experimenten met elektrische telegrafie hadden plaatsgevonden, bouwde de Engelse uitvinder Francis Ronalds in 1816 de eerste werkende telegrafiemachine. Hij bood zijn uitvinding aan de marine aan, maar die wees hem af als ‘totaal onnodig’. Twee decennia later ontwikkelden verschillende uitvinders echter vergelijkbare telegrafiesystemen die met elektriciteit gecodeerde berichten konden doorgeven. Het meest gebruikt was de Morsecode, waarbij elektrische stromen telkens lang of kort werden uitgezonden en onderbroken. Halverwege de negentiende eeuw werden overal in Europa commerciële elektrische-telegrafielijnen aangelegd. Dat was duur, maar vooral banken stonden te springen om in het revolutionaire communicatiemiddel te investeren.

Telegramdienst in Nederland

Voordat Napoleon zijn semafoorlijnen in Europa aanlegde, had Nederland ten tijde van de Bataafse Republiek (1795 – 1806) al een kusttelegrafie-netwerk. Tussen Vlissingen en Texel lagen 42 seinposten. Tijdens de Belgische Revolutie kwam er in Nederland opnieuw behoefte aan een snel communicatiemiddel en legde de uitvinder Antoine Lipkens het snelste optische telegrafiesysteem uit.

De eerste elektrische telegrafieverbinding werd in Nederland op 25 mei 1845 in gebruik genomen. Hij lag naast het spoor tussen Amsterdam en Haarlem en werd later uitgebreid naar andere plaatsen. In 1852 richtte de regering de Rijkstelegraaf op, om ervoor te zorgen dat alle particuliere telegrafielijnen met elkaar verbonden konden worden. In Nederland schafte KPN in 2002 de telegramdienst uit. Daarna verdween het beroep van de telegrambesteller.

Verdere ontwikkelingen

Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw werden de eerste overzeese telegrafieverbindingen aangelegd. In 1850 werd bijvoorbeeld een lijn tussen Dover en Calais in gebruik genomen. Ook vond de Italiaanse uitvinder Guglielmo Marconi de draadloze telegrafie uit, waarbij gecodeerde berichten via radiogolven verzonden konden worden. In 1896 demonstreerde hij dat voor het eerst, en in 1901 zond hij zijn eerste draadloze telegram over de Atlantische Oceaan. Hoewel de telegrafie nog een mooie toekomst voor zich had, kondigde het einde ervan zich al in de negentiende eeuw aan. De uitvinding van de telefoon door Alexander Graham Bell in 1867 was de eerste nagel aan de doodskist.

Bronnen:

• Nu.nl, ‘Belgische provider stopt nog dit jaar met telegram’
• New World Encyclopedia, ‘Telegraphy’
• Hugh Schofield/BBC, ‘How Napoleon’s semaphore telegraph changed the world’
• Cultuurwijzer, ‘Seinposten langs de kust’

Afbeeldingen:

• Gezicht op de Wester Nieuwehoofdpoort vanaf de Leuvehaven westzijde, 1831 - 1839. Op de spits van de poort seintoestel (van Antoine Lipkens) opgesteld ten tijde van de Belgische afscheiding (1830-1839), David Welle, tussen 1831 en 1839. [Public Domain via Wikimedia Commons]
• Kusttelegraaf, semafoor of signalering post van de Bataviaanse Republiek. Scheveningen, september 1799. [Public Domain via Wikimedia Commons]