Trauma’s van Finse kinderen uit de Tweede Wereldoorlog overgedragen aan volgende generatie

Een psychiatrische studie heeft in 2017 aangetoond dat oorlogstrauma’s van generatie op generatie overdraagbaar kunnen zijn. De onderzoekers bestudeerden de gegevens van de bijna 50.000 Finse meisjes die tijdens de Tweede Wereldoorlog naar Zweden werden geëvacueerd en van de 90.000 kinderen die zij na de oorlog kregen. Daaruit bleek dat de dochters van de vrouwen met een oorlogstrauma vier keer zo vaak in een psychiatrische kliniek belandden als dochters van vrouwen zonder die ervaring. Op jongens had het oorlogstrauma geen effect. Wat is de historische achtergrond van dit boeiende onderzoek?

Finland tijdens de Tweede Wereldoorlog

Als enige van de drie Scandinavische landen, bleef Zweden tijdens de Tweede Wereldoorlog neutraal en werd het niet binnengevallen. Denemarken en Noorwegen werden in april 1940 bezet door Duitsland. Finland moest het vanaf 1939 ontgelden tegen de Sovjet-Unie tijdens de Winteroorlog. Daarna sloot het land zich als enige democratie aan bij Nazi-Duitsland, waarop de Vervolgoorlog met de Sovjet-Unie uitbrak. Finland nam deel aan Operatie Barbarossa, en viel met de Duitsers de Sovjet-Unie binnen.

In 1944, toen het Sovjetleger de Duitsers had verdreven, richtte het de pijlen op de Finnen. Die werden teruggedreven tot ver in hun eigen land, waarna Finland werd gedwongen om de Duitse troepen snel uit het land te verjagen. Dat zag Duitsland als verraad, en daarom liet het Duitse troepen een spoor van geweld en vernielingen achter. Tijdens de oorlogen moest vooral het betwiste grensgebied Karelië het zwaar ontgelden. In 1939 en in 1944 werd de Karelische bevolking twee keer geëvacueerd en herplaatst in andere delen van Finland. Hun achtergebleven huizen werden verwoest.

Zweedse humanitaire hulp

Voordat Finland zich bij Duitsland aansloot, maakte Zweden zich ernstig zorgen om de humanitaire situatie in het buurland. Finland was tot in de negentiende eeuw eeuwenlang onderdeel geweest van Zweden, dus de band tussen de twee landen was sterk. Ook was de stabiliteit van Finland als buffer tussen Zweden en de Sovjet-Unie voor hen van groot belang. Onder de slogan ‘Finlands zaak is de onze’ bood Zweden humanitaire hulp aan. Het land had tijdens de Eerste Wereldoorlog en de Spaanse Burgeroorlog al kinderen opgenomen uit conflictgebieden, maar ging dat nu op veel grotere schaal doen.

Evacuatie van kinderen naar Zweden

Tussen 1939 en 1940 werden 12.000 Finnen, waarvan 9000 kinderen, ondergebracht in Zweedse gezinnen. In de jaren daarna werden nog tienduizenden kinderen geëvacueerd naar Zweden: in totaal meer dan 70.000. Hoewel sommige Finse ouders aanvankelijk tegenstribbelden en alleen de zieke kinderen naar Zweden stuurden, werd het steeds gebruikelijker naarmate de oorlog voortduurde. Bovendien waren veel kinderen die naar Zweden gingen wees geworden en dus besloot de regering over hun lot.

Terugkeer naar Finland

Na de oorlog belandde Finland in een economische crisis. Vanwege de instabiliteit in het land bleef Finland afhankelijk van Zweedse humanitaire hulp. Veel Zweedse families waren inmiddels gehecht geraakt aan hun Finse kind en sommigen wilden zelfs overgaan tot adoptie. Om de Zweden niet tegen het zere been te stoten, vroeg de Finse regering daarom niet om de terugkeer van de kinderen en daarom duurde het soms nog enkele jaren na het einde van de Tweede Wereldoorlog tot de kinderen terugkwamen. Omdat de Finse regering het niet regelde, werd terugkeer veelal op eigen initiatief georganiseerd. 15.000 kinderen bleven na de oorlog permanent in Zweden wonen.

Oorlogstrauma’s van de Finse kinderen

Bij de vraag of de kinderen moesten terugkeren naar Finland, werd het belang van het kind meegenomen. Zweedse kinderpsychologen oordeelden dat het voor kinderen onverstandig was om ze een tweede keer los te trekken uit de familie waaraan ze gehecht waren. De Finse ouders, die vaak te arm waren voor rechtsbijstand en bovendien geen Zweeds spraken, konden tegen dat oordeel weinig doen. Desondanks kwamen tienduizenden kinderen terug naar Zweden.

Veel kinderen hielden een oorlogstrauma over aan de evacuatie en terugkeer, omdat ze verschrikkelijke dingen hadden meegemaakt en bovendien twee keer uit hun vertrouwde omgeving waren weggehaald. Ze hadden bijvoorbeeld last van bindingsangst en nachtmerries, of werden gepest op hun nieuwe school omdat ze de Finse taal niet goed beheersten.

Nederlandse oorlogstrauma’s ook overdraagbaar

Hoewel in Nederland geen vergelijkbare kinderevacuatie heeft plaatsgevonden, hebben sommige Nederlanders – jong en oud – ook een trauma overgehouden aan de Tweede Wereldoorlog. De resultaten van het onderzoek naar de overdraagbaarheid van de oorlogstrauma’s van Finse kinderen zijn vergelijkbaar met de bevindingen uit onderzoeken naar de Nederlandse situatie. Er zijn verschillende studies geweest die de psychologische effecten van de oorlog op de naoorlogse generatie in Nederland hebben onderzocht. Hoewel de conclusie daaruit is dat de gevolgen individu- en situatieafhankelijk zijn, lijkt het erop dat de psychologische erfenis van de Tweede Wereldoorlog inderdaad nog altijd niet is uitgewerkt.

Bronnen:

• Margreet Vermeulen/Volkskrant ‘Hoe oorlogstrauma’s worden overgedragen van generatie op generatie’ (12 december 2017)
• A. Korppi-Tommola, ‘War and children in Finland during the Second World War’ Paedagogica Historica 44: 4 (augustus 2008) 445 – 455.
• Psychotraumanet, ‘Oorlog als erfenis: de overdracht van oorlogstrauma’s op naoorlogse generaties’

Afbeeldingen:

• Finse oorlogskinderen: twee zusjes in Stockholm, december 1941. [Public Domain via Wikimedia Commons]
• Finse kinderen aan boord van de Acturus, op weg naar Zweden, juni 1941. [Public Domain via Wikimedia Commons]