De Jameson Raid – mislukte couppoging in Zuid-Afrika

Zuid-Afrika, 29 december 1895. Leander Starr Jameson kijkt op zijn klok. De Britse politicus staat op het punt om met zijn leger Transvaal in te trekken om een opstand aldaar te ondersteunen. Wat Jameson niet weet is dat er een bericht naar hem onderweg is dat waarschuwt dat de opstand op het laatste moment is afgeblazen. Het bericht komt te laat en Jameson steekt de grens over, niet wetende wat hem te wachten staat. De inval, later omgedoopt tot de Jameson Raid, wordt een enorme mislukking. Wat ging er fout?

Goud bij Johannesburg

De Jameson Raid was onderdeel van het conflict tussen de Britten in de Kaapkolonie en de Boeren van Transvaal. In 1886 werd in de regio Witwatersrandveld, nabij het huidige Johannesburg, goud gevonden. Het gebied behoorde toe aan Transvaal, destijds een onafhankelijke republiek die ook wel bekend stond als de Zuid-Afrikaanse Republiek. Kort na de vondst werden in een mum van tijd veel goudmijnen geopend. Veel van de mijnwerkers waren Engelsen, afkomstig uit de naburige Kaapkolonie. Zij werden door de plaatselijke inwoners van Transvaal, de Boeren, ‘Uitlanders’ genoemd.

Het waren dus vooral deze Uitlanders die het zware werk onder de grond deden, maar de lokale autoriteiten in Transvaal hielden de touwtjes strak in handen. Zij streken het merendeel van de winst op en legden de goudzoekers enorme belastingen. De Uitlanders begonnen langzaamaan de Boerenbevolking voorbij te streven in aantallen, maar op veel rechten hoefden ze in Transvaal niet te rekenen. Dat gold overigens ook voor de inheemse, donkere bevolking van het gebied, die nog veel minder rechten had dan de Uitlanders.

De Uitlanders probeerden verandering in hun situatie te brengen, maar zonder succes. Doordat de regering van Transvaal niks aan hun problemen wilden doen, richtten de Uitlanders zich uiteindelijk tot de Britse regering in de Kaap.

Het conflict

De Britten waren al decennialang geïnteresseerd geweest in het gebied. De Boeren die daar woonden waren vanuit de Britse Kaapkolonie naar de binnenlanden vertrokken om daar hun eigen staten op te richten. De Britten hadden al geprobeerd deze gebieden te veroveren tijdens de Eerste Boerenoorlog, maar zonder succes.

De vondst van goud en de slechte positie van de Uitlanders leek een goed moment voor een nieuwe poging. Daarnaast wilden de Britten ook voorkomen dat de Boeren in Transvaal de banden zouden aanhalen met Duitsers en Portugezen, die in nabijgelegen koloniën in het huidige Mozambique en Tanzania zaten.

Wat ging er mis bij de Jameson Raid?

Eén van de belangrijkste mannen achter de Jameson Raid was Cecil Rhodes, op dat moment de premier van de Kaapkolonie. Hij was van oorsprong een zakenman, die schatrijk was geworden door de vele diamantmijnen die hij beheerde in Zambia en Zimbabwe. Hij bedacht het plan om een revolutie onder de Uitlanders te ontketenen, die moest worden bijgestaan door een geheime Britse invasie. Door de revolutie gewapenderhand te ondersteunen hoopte Rhodes dat de Boerenrepubliek in Britse handen zou vallen. Uiteindelijk hoopte Rhodes dat geheel Zuidelijk-Afrika een Britse kolonie zou worden, zodat men Afrika van Caïro tot Kaapstad kon doorkruizen, zonder het Britse Rijk te verlaten.

De raid

Rhodes schakelde de koloniale politicus Leander Jameson in voor de invasie. Op 29 december 1895 stond Jameson met zijn mannen klaar om Transvaal binnen te vallen. Op datzelfde moment had een opstand onder de Uitlanders moeten uitbreken in Johannesburg. De opstand werd op het laatste moment echter afgeblazen, omdat de Uitlanders onderling ruzie kregen. Zo had men nog geen idee welke staatsvorm ze wilden invoeren als de opstand zou slagen en was er zelfs onenigheid over de kleur van de strijdvlag.

Rhodes besloot de gehele invasie af dan maar af te blazen, maar dit bericht bereikte Jameson dus te laat. . Zonder steun van de opstandelingen had de aanval weinig kans van slagen. Jameson had geen volwaardlig leger bij zich, maar trok met slechts 500 man ten strijde. Tegen het volledige Transvaalse leger maakte Jameson dan ook geen schijn van kans. Doordat de opstand niet door was gegaan, waren ook enkele belangrijke communicatielijnen van de Boeren niet onschadelijk gemaakt. Hierdoor konden de Boeren elkaar makkelijk waarschuwen toen Jameson het land binnentrok. Uiteindelijk werden Jameson en zijn manschappen op 2 januari verslagen door het Boerenleger nabij het plaatsje Dornkop

Nasleep

De inval van Jameson liep uit op een enorm fiasco voor de Britten. De Britse regering in Londen besloot zijn handen er niet aan te branden en legde de schuld voornamelijk bij Rhodes. Jameson werd enige tijd vastgehouden, maar toch weer teruggestuurd naar de Kaap, waar hij door de Britten uit zijn functie ontheven werd.

De Boeren zagen de mislukte coup als bewijs dat de Britten voornemens waren om hun onafhankelijkheid en manier van leven af te pakken. De groeiende spanningen leidde uiteindelijk tot de Tweede Boerenoorlog, waarbij tienduizenden soldaten aan beide kanten zouden sterven.

Uiteindelijk kregen de Britten na die oorlog alsnog hun zin, toen de Boerenrepublieken werden ingelijfd en in 1910 de Unie van Zuid-Afrika werd gesticht. Jameson had zich de rol die hij daar uiteindelijk in speelde ongetwijfeld anders voorgesteld. Hij stierf in Londen in 1917.

Bronnen

South African History. Jameson Raid.
Alan Cousins, ‘’The Jameson Raid: Politicians, Plots and Scapegoats in South Africa’’. The Historian 90 (2006) P. 20-27.
Arthur Conan Doyle, The Great Boer War (Londen, 2012) P. 15-25.