Cleisthenes: oprichter van de Atheense democratie

Cleisthenes (of Kleisthenes/Clisthenes) wordt gezien als de grondlegger van de democratie in Athene. Voordat hij over kon gaan tot hervormingen werd hij echter eerst driemaal verbannen uit de stad. Desondanks wist hij zijn naam te vestigen en stond hij aan de basis van een aantal ingrijpende veranderingen.

Verbanning Alcmaeoniden

Cleisthenes werd geboren rond 570 voor Christus, als zoon van Megacles en Agariste. Zij behoorden tot de Alcmaeoniden, een aanzienlijke aristocratische familieclan met politieke invloeden in het oude Athene. Door toedoen van Cleisthenes’ overgrootvader, die ook Megacles heette, was de gehele familie verbannen uit Athene. Deze Megacles had namelijk de aanhangers van de Atheense aristocraat Cylon – nadat deze in ca. 632 v. Chr. een mislukte staatsgreep pleegde – beloofd hun leven te sparen. Desondanks had Megacles hen laten executeren.

Tiran Cleisthenes van Sicyon

De familie was in 594 v. Chr. teruggekeerd naar Athene, toen de wetgever Solon een burgeroorlog moest voorkomen. De Alcmaeoniden waren aanhangers van Solon en verdedigden Delphi met verve. De tiran Cleisthenes van Sicyon, die op dat moment de macht had, was de familie dankbaar en huwde zijn dochter Agariste uit aan Megacles, kleinzoon van de verbannen Megacles. De eerste zoon uit het huwelijk was Cleisthenes, vernoemd naar de vader van zijn moeder.

Tirannen Pisistratus en Hippias

In 560 v. Chr. kwam de tiran Pisistratus, tegenstander van de Alcmaeoniden, aan de macht. Hij verbande de familie in 546 v. Chr. opnieuw en het duurde nog tien jaar voordat de familie terug kon keren. In die jaren verloor Cleisthenes zijn vader. Toen Pisistratus in 527 v. Chr. overleed, probeerde zijn zoon Hippias de band met de verbannen aristocraten te herstellen. Cleisthenes was archont in 525-524 v. Chr., maar botste als hoofd van de Alcmaeoniden in 512 v. Chr. toch met de tiran Hippias. In 510 werd deze tiran verdreven door de Spartanen.

Cleisthenes en de wil van het volk

Cleisthenes, die genoeg had van de concurrentie tussen de adellijke geslachten die aandrongen op herstel van hun oude posities, kwam na de val van Hippias aan het hoofd te staan van de democratische stroming in Athene. Zijn macht verkreeg Cleisthenes via het volk en in 508 v. Chr. voerde hij een aantal ingrijpende veranderingen door. De aristocraat Isagoras, die was aangesteld als hoogste archont, zat niet te wachten op democratisering en vroeg Sparta om hulp. De Spartaanse koning verbande Cleisthenes, maar had geen rekening gehouden met de grote steun die Cleisthenes had verworven. Er ontstond veel weerstand tegen Isagoras, die nu met de Spartanen in Athene was gekomen. Zij werden door het volk uit de stad verdreven en Cleisthenes voerde zijn veranderingen door.

Cleisthenes’ democratie

Cleisthenes decentraliseerde het bestuur en deelde de stad op in woonkernen. Elk van deze afzonderlijke woonkernen, demen genoemd, had zijn eigen volksregister en koos zijn eigen bestuurders. Er werden tien nieuwe lokale groepen geformeerd die de plaats innamen van de vier Ionische bloedstammen. Attica werd opgedeeld in drie gebieden: de stad en zijn buitenwijken, het kustgebied en het binnenland. Alle tien de lokale groepen bezaten demen in alle drie de gebieden, zodat zij allen evenveel mogelijkheden hadden. Hiervoor werden in elk van de drie afzonderlijke gebieden tien provincies, trittyes, opgericht. De nieuwe lokale stammen werden de nieuwe basis voor representatie in het overkoepelende bestuur. De Boulè of Raad van 500 werd de belangrijkste adviesgroep van de staat. Hierin werd elk van de lokale groepen vertegenwoordigd door vijftig leden. Of iemand burgerschap kreeg, lag nu in de handen van de directe buren, maar het bestuur van Athene werd geregeld door iedereen tezamen. Om nieuwe tirannie te voorkomen, stelde Cleisthenes het ostracisme of schervengerecht in. Hierdoor werden veel kwaadwillige aristocraten verbannen, maar werden ook goede democraten de stad uitgestuurd.

Val democratie

Over het leven van Cleisthenes na de democratisering van Athene is weinig tot niets bekend. Wel hield zijn democratie lange tijd stand. Waarschijnlijk heeft de overwinning op de Perzen hieraan bijgedragen, omdat in deze strijd de democratie won van de tirannie. Uiteindelijk viel in 322 v. Chr. het democratische stelsel door toedoen van de Macedoniërs.