Het magische verhaal van de stichting van Haarlem
Haarlem is een stad van mythes. Naast het mythische oorsprongsverhaal van het Haarlemse stadswapen, bevat de lokale geschiedenis een magische sage over de stichting van de Spaarnestad. Wat was de inhoud van deze mythe, en wat was de relevantie van deze pseudohistorische legende?
De reuzen van Holland
Volgens de Haarlemse overlevering woonde er, in een ver en magisch verleden, een burggraaf in de burcht van Leiden. Deze burggraaf, die luisterde naar de naam Lem (een afkorting van zijn volledige naam Willem), verwekte in zijn lange leven talloze kinderen en nakomelingen. Een van deze kinderen was Dibbald, de eerste koning van West-Friesland, die zou trouwen met een van de reuzinnen die Holland “vroeger” rijk was. Dibbald en zijn reuzenvrouw waren gelukkig getrouwd, en kregen samen een kind, dat vernoemd werd naar zijn machtige grootvader.
De jonge Lem - die ook bekend stond als Lem de Tweede - groeide uit tot een vroom ridder. Zo sterk was de jonge Lem, dat hij na verloop van tijd niet meer wist wat hij met zijn kracht moest doen. Lem de Tweede besloot daarop Leiden te verlaten, en langs de Hollandse duinen naar het noorden te vertrekken.
De heer Lem streek neer in de regio Kennemerland, en stichtte daar, in een bocht van de rivier het Spaarne, een nieuwe stad. Met zijn enorme reuzenkracht bouwde de vrome ridder de talloze huizen en hoge muren van de nieuwe nederzetting. Toen Lems karwei erop zat, vernoemde hij zijn creatie naar zichzelf: “Heer Lems stad”. Deze stadskern zou uitgroeien tot het moderne Haarlem.
Waarheidsgehalte van de mythe
Alhoewel het verhaal van de “heer Lem” Haarlem van een kleurrijke oorsprong voorzag, botste de mythe op meerdere fronten met de feitelijke waarheid. Naast de enigszins onrealistische aanname dat Holland ooit bewoond is geweest door reuzen en reuzinnen, is de tijdlijn aan de basis van Lems verhaal - waarin de jonge reus vanuit Leiden vertrekt om Haarlem te stichten - moeilijk de verenigen met de conventionele geschiedenissen van zowel Haarlem als Leiden. Zo kreeg Haarlem “in het echt” zijn stadsrechten in 1245 van de Hollandse graaf Willem II, terwijl Leiden tot 1266 moest wachten totdat graaf Floris V de Leidse poorters van vergelijkbare rechten voorzag. Ondanks het gegeven dat Leiden een vroege versie van zijn stadsrechten reeds rond 1200 van het grafelijke hof in Den Haag mocht ontvangen, is het bijzonder onwaarschijnlijk dat inwoners van de Sleutelstad ooit zo machtig en invloedrijk waren, dat ze verantwoordelijk konden zijn voor de stichting van de Spaarnestad.
Dat de relatie tussen Haarlem en Leiden, zoals deze is voorgesteld in de mythe van de heer Lem, niet strookte met historische werkelijkheid, blijkt verder uit de stemvolgorde in de vroegmoderne institutie van de Staten van Holland. In de Statenvergadering van Holland brachten vertegenwoordigers van de Hollandse steden hun stem uit in de volgorde van senioriteit tussen de betreffende stadskernen. Als oudste stad van Holland stemde Dordrecht als eerste, waarna Haarlem, Delft, en Leiden in die volgorde volgden. Alle legendes ten spijt, werd Haarlem op bestuurlijk niveau dus als een oudere stad dan Leiden gezien.
De relevantie van de heer Lem
Desalniettemin had het verhaal van de heer Lem - net als de vergelijkbare mythe van de Haarlemse wapenvermeerdering - een zekere relevantie in de belevingswereld van vroegmoderne Haarlemmers. Alhoewel Haarlem formeel gezien dus ouder was dan Amsterdam, werd de Spaarnestad sinds de sluiting van de Schelde in 1587 in alle opzichten overvleugeld door Mokum, dat in razendsnel tempo uitgroeide tot de grootste stad van de noordelijke Nederlanden en een van de belangrijkste steden ter wereld. Door terug te grijpen op een lang en mythisch verleden, konden nostalgische Haarlemmers beter met hun relatieve statusverlies ten opzichte van het aanzienlijk jongere Amsterdam omgaan.
Net zoals vele andere mythes, functioneerde het verhaal van de heer Lem dus niet zozeer als een realistische weergave van de geschiedenis, maar als een soort bewandelbare brug tussen heden en verleden. Door over deze brug “heen te lopen” - dat wil zeggen, door in de mythe te geloven - waren Haarlemse poorters in staat het verleden naar het heden te verplaatsen, waar het verhaal kon functioneren als schild tegen de realiteit en kon bijdragen aan het statusgevoel van de burgers van Haarlem. De mythe werd, met andere woorden, weliswaar niet als “waar” aangenomen, maar had desalniettemin een plaatsje in de werkelijkheid zoals deze door contemporaine Haarlemmers werd beleefd.
Leestip:
Nederlandse kruisvaarders naar Damiate aan de Nijl – Acht eeuwen geschiedenis en fantasie in woord en beeld
Auteur: Jaap van Moolenbroek
Uitgeverij: Verloren
ISBN: 9789087046064
Winkelprijs: €35,–
Bestel Nederlandse kruisvaarders naar Damiate aan de Nijl
Bronnen:
- Laurent Philippe Charles van den Bergh. Nederlandsche volksoverleveringen en godenleer (1836).
- "Fabels en mythen rond ontstaan van Haarlem." Ijmuider Courant.
- "Waar komt de naam Haarlem vandaan?" Oneindig Noord-Holland.
- "Heer Lem." Nederlandse Volksverhalenbank.
- "Haarlem: Stad van reuzen en Bacchus." Licht op Legenden.
- Jan van der Velde. Turf uit Zoetermeer: fossiele brandstofwinning in de Hollandse Gouden Eeuw (Utrecht: Eburon Uitgeverij, 2008).
- "Stadsrechten. De burgers van Leiden krijgen meer te vertellen". Historische Canon van Leiden.
- "Het stadsrecht van Haarlem". Noord-Hollands archief.
