Het Haarlemse stadswapen op een gevelsteen

De mythische geschiedenis van het Haarlemse stadswapen

Op het donkerrode schild van het Haarlemse stadswapen prijkt een zwaard. Pal boven dit zwaard, dicht tegen de bovenste rand van het wapenschild aan, is een zilver breedarmig kruis geplaatst. Deze twee details – het zwaard en het kruis – zijn op talloze plekken in het moderne Haarlemse straatbeeld terug te vinden. De historische oorsprong van deze details is echter veel minder bekend. Dat is jammer, want achter het Haarlemse stadswapen gaat een mythische geschiedenis schuil: een geschiedenis die teruggaat tot de tijd van de dertiende-eeuwse kruistochten naar het Heilige Land, en waarin hoofdrollen worden vervuld door beroemde leiders zoals de machtige keizer van het Heilige Roomse Rijk, de paus, en de patriarch van het verre Jeruzalem. Het verhaal van het wapen van Haarlem kan daarom met recht een bijzonder verhaal worden genoemd.

Haarlemmers op kruistocht?

De mythe van het Haarlemse stadswapen begint in 1217. In dat jaar gaf de paus in Rome opdracht tot de Vijfde Kruistocht, met als doel de “bevrijding” van het Heilige Land van de Islamitische “bezetter”. Als onderdeel van deze oorlog bestormden de legers van de kruisvaarders in 1218 de Noord-Egyptische havenstad Damiate (het huidige Damietta). Ter verdediging van de stad hadden de Islamitische bevelhebbers echter een ketting over de Nijl gespannen, waardoor het voor de Europese schepen onmogelijk was om de haven binnen te varen. In een ultieme poging om door de Islamitische defensieve stellingen te breken, besloot een schip met een Haarlemse bemanning een zaag op de onderkant van hun schip te bevestigen. De Haarlemmers voeren vervolgens dwars door de ketting in de Nijl heen, waardoor Damiate in 1219 kon worden ingenomen.

Als beloning voor het heldhaftige optreden van de Haarlemse kruisvaarders, besloot Frederik II, toenmalig keizer van het Heilige Roomse Rijk, de stad Haarlem te belonen met een zogenaamde “wapenvermeerdering”. Dat wil zeggen: het stadsbestuur mocht een extra element toevoegen aan het stadswapen. Tot dat moment bestond het wapenschild van de stad uit een viertal sterren op een donkerrood blazoen, maar als gift voor de dapperheid in Damiate kregen de Haarlemmers toestemming om in de toekomst een zwaard – het symbool van dapperheid - op hun wapen te voeren. Hiernaast kregen zij goedkeuring van de patriarch van Jeruzalem om een breedarmig kruis – een symbool van de kruistochten – op hun wapenschild te plaatsen. Op deze wijze toonden de Europese machthebbers hun dankbaarheid aan de dappere inwoners van Haarlem, wiens moed op het slagveld de inname van Damiate mogelijk had gemaakt.

Ontstaan van een mythe

Althans, zo luidt de mythe. In werkelijkheid duiken de eerste verhalen van de Haarlemse heldenrol in Damiate pas honderden jaren na afloop van de Vijfde Kruistocht op. Zo schreef de monnik Johannes van Leiden tussen 1466 en 1467 over een Haarlems schip dat verantwoordelijk was voor het breken van de Noord-Egyptische ketting in de Nijl. Dit verhaal wordt echter tegengesproken door ooggetuigen: volgens deze bronnen werd de ketting in Damiate niet kapotgevaren, maar werd de toren in de haven waaraan de ketting was vastgemaakt simpelweg veroverd. Over Haarlemse ridders die enerzijds of anderzijds aanwezig waren op het strijdtoneel werd door deze ooggetuigen in alle toonaarden gezwegen, al spreekt het bronmateriaal wel van Friese soldaten die een belangrijke rol speelden tijdens het beleg. Het is echter onwaarschijnlijk dat het verhaal van de Haarlemse heldenrol in Damiate berust op enige waarheid.

Voor de burgers van Haarlem mocht dat echter de pret niet drukken. Vanaf de zestiende eeuw werd het verhaal van de Haarlemse deelname aan het beleg van Damiate vaste prik in de lokale geschiedenis. Vooral na de “vernederende” overgave van de stad aan de Spanjaarden in 1573 nam de populariteit van de mythe sterk toe. Het stadsbestuur probeerde in deze periode namelijk de “schande” van de Spaanse inname te verhullen achter een ver, mythisch, en vooral glorieus verleden. Gedurende de zestiende en zeventiende eeuw werd het stadhuis prompt volgehangen met schilderijen en tapijten die de Haarlemse deelname aan de Vijfde Kruistocht verheerlijkten, en kreeg het stadswapen een prominente plek op de voorgevel van de “nieuwe” zeventiende-eeuwse vleugel van het stadhuis. Zelfs de klokken van de lokale Sint-Bavokerk werden onderdeel van de Damiate-mythevorming. Deze klokken – de zogenaamde “Damiaatjes” – zouden destijds zijn meegenomen als oorlogsbuit uit de Noord-Egyptische havenstad. Dat er in het Islamitische Damiate feitelijk gezien geen kerkklokken aanwezig waren, was geen onderdeel van de legende.

Wapenvermeerdering Haarlem Schilderij 1630 Stadhuis

De legende leeft voort

Tot op de dag van vandaag is het legendarische Damiate-verhaal onlosmakelijk verbonden met de Haarlemse cultuur. Niet alleen zijn het zwaard en het kruis op het stadswapen uitgegroeid tot symbolen van de stad, ook prijkt de naam Damiate tegenwoordig op de etiketten van het lokaal gebrouwen Jopenbier. Hiernaast gaf de gemeente in 1995 herdenkingsmunten uit ter gelegenheid van het 750-jarig jubileum van de stad, waarop te zien is hoe een oorlogsschip – inclusief gemonteerde zaag - fier door een ketting heenvaart. Dat deze “Haarlemse” herdenkingsmunten eigenlijk in Utrecht waren geproduceerd, mocht de pret niet drukken – net zoals dat driehondered jaar geleden evenmin het geval was naar aanleiding van het gebrekkige waarheidsgehalte van de Damiate-mythe.