Hoe de lugubere Hollandse galgenvelden dienden als vermaak voor het volk

Op de zogenoemde galgenvelden- en bergen werden in Holland de lichamen van terechtgestelden aan galgen ´tentoongesteld´. Het diende als vermaak voor mensen die de velden bezochten en als manier om anderen ervan te weerhouden om strafbare feiten te plegen. Na de komst van de Fransen en het uitroepen van de Bataafse Republiek in 1795 veranderde dit. Wat is het verhaal achter deze galgenvelden?

De dood door ophanging is een straf die al duizenden jaren oud is. Het allereerste bekende verslag van een executie door ophanging werd in het 22e boek van Homerus´ Odyssee beschreven. Dit gedicht, waarschijnlijk geschreven tussen 800 en 600 v.Chr., beschrijft de ophanging van twaalf huishoudelijke personeelsleden door de held Odysseus en zijn vrouw Penelope. Het waren echter de Germaanse stammen die het ophangen als executiemethode in Europa introduceerden tijdens hun invasies van het Romeinse Rijk in de loop van de 5e eeuw. Ophanging werd hierna een populaire executiemethode in Europa.

De allereerste galg was naar verluidt een boom, waarbij de veroordeelden werden opgetild door de beul, met een touw rond de nek aan de boom werden vastgemaakt en vervolgens van een ladder of wagen werden getrokken. Vaak werden er een hele groep veroordeelden tegelijkertijd aan dezelfde boom opgehangen. Later veranderde dit in de meer traditionele vorm van de galg met de houten balken en een plateau.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

De galgenvelden en galgenbergen

Het is onduidelijk wanneer de eerste galgenvelden en galgenbergen precies in ons land werden geïntroduceerd, maar al in 14e-eeuwse bronnen worden galgenvelden genoemd. Een galgenveld was een open ruimte waar één of meerdere galgen geplaatst werden. Deze galgenvelden stonden veelal buiten de stadspoorten, op een niet ontgonnen stuk grond. En dat was niet voor niets. Woeste gronden werden destijds geassocieerd met een goddeloos gebied, een plek waar volgens de christenen alleen criminelen, heidenen en mensen die zichzelf van het leven hadden beroofd thuishoorden. Verder was het belangrijk dat deze galgenvelden op een plek werden gezet waar ze goed zichtbaar waren voor het volk, zoals op een weide langs een doorgaande weg of op een hoge heuvel aan het water. Dit bevorderde de afschrikwekkende werking ervan.

De terechtstelling werd vaak niet op het galgenveld zelf gedaan, maar in het centrum van de stad of het dorp voor de ogen van het volk. Maar hier was de straf dus nog niet afgelopen. Het lichaam werd na de executie door de beul zonder enig respect of eerbied op een soort slee gelegd gemaakt van takken, ook wel een horde genoemd, of simpelweg aan de staart van een paard vastgebonden en naar het galgenveld gebracht. Hier werd het lichaam opnieuw opgehangen aan een galg van drie palen met dwarsbalken of op een zogenoemde radstake gelegd, een meterhoge paal met daarop een horizontaal geplaatst wiel. Hier komt ook het spreekwoord ´hij groeit op voor galg en rad´ vandaan. De lichamen werden hier ´tentoongesteld´ totdat ze volledig vergaan waren. Het moet een afschrikwekkend beeld zijn geweest, maar desondanks was het bezoeken van de galgenvelden voor veel mensen een soort uitje. Het ging zover dat sommige galgenvelden een recreatieve plaats werden.

Galgenvelden

De terechtgestelden werden op deze manier tentoongesteld, omdat men van mening was dat zij geen waardig afscheid verdienden. Het organiseren van een begrafenis kwam al helemaal niet ter sprake. Destijds werden mensen veelal begraven in en rond kerken, en dat was grond waar de geëxecuteerden niet toegelaten werden. In plaats daarvan was het gebruikelijk dat het lichaam van de geëxecuteerde op de galgenvelden werd opgegeten door wilde dieren. Een andere reden zou kunnen zijn dat de galgenvelden anderen ervan moesten weerhouden om strafbare feiten te plegen.

De Nederlandse galgenvelden

Nederland kende tijdens de middeleeuwen een groot aantal galgenvelden, het moeten er waarschijnlijk minstens honderddertig geweest zijn. Dit zijn alleen nog maar de galgenvelden waarvan bekend was dat ze bestonden. Ze stonden verspreid over heel het land, vooral Noord-Holland en Gelderland hadden veel galgenvelden. Ook vandaag de dag zijn de invloeden van de galgenvelden nog te merken, neem bijvoorbeeld het stadion De Galgenwaard van FC Utrecht of de Nijmeegse wijk Galgenveld. Ook zijn talloze straten ernaar vernoemd, zoals de Galgenweg in het Brabantse Zevenbergen of de Galgendijk in Dinteloord. Een galgenveld was in veel Hollandse steden en dorpen een symbool voor juridische autonomie en status, daarom mocht dit ook niet ontbreken in het stadsbeeld.

Misschien wel het bekendste galgenveld van Nederland was het Volewijck galgenveld in Amsterdam-Noord. De schepen die over het IJ de stad binnenvoeren hadden perfect zicht op de Volewijck, mede om deze reden werd het galgenveld ook hier geplaatst. En ook vanuit de stad, vooral vanuit de westelijke eilanden, waren de hangende lichamen goed te zien. Namen van de Galgenstraat en Galgenburg op Prinseneiland herinneren hier nog aan. De executies werden veelal op de Dam of voor de Waag op de Nieuwmarkt voltrokken waarna de lichamen door de beul naar het Volewijck galgenveld werden gebracht.

Maar wat maakte dit galgenveld zo bijzonder? Dat komt door een tekening van Rembrandt van Rijn. In 1664 maakte Rembrandt op het galgenveld een tekening van de achttienjarige veroordeelde dienstbode Elsje Christiaens. Zij werd veroordeeld tot wurging op de Dam, nadat ze schuldig werd bevonden aan doodslag op haar hospita, die door een bijl om het leven was gebracht tijdens een heftige ruzie over huurschuld. Rembrandt tekende haar dode lichaam, hangend aan de galg met naast haar hoofd de bijl waarmee ze haar hospita had omgebracht.

Van het Volewijck galgenveld was het bekend dat het een recreatieve plaats was. In 1662 werd aan de overkant van het IJ het Tolhuis gebouwd en het galgenveld werd al snel een plek waar gezinnen op een zonnige dag met z´n allen naartoe gingen en van de ruimte en de natuur gingen genieten. Het was naar verluidt iets wat ouders graag aan hun kinderen lieten zien. In een galgenveld in het Gelderse Lunteren werd er zelfs ter recreatie een uitzichttoren gebouwd. Maar van andere galgenvelden is bekend dat zij enkel een afschrikfunctie hadden en niet actief gebruikt werden.

Galgenvelden in het buitenland

Galgenvelden- en bergen waren niet alleen in Nederland te vinden, ook in het buitenland werd er gebruik van gemaakt. Zo is ook bekend dat er in de 17e eeuw een galgenveld bestond in de Nieuw-Nederlandse hoofdplaats Nieuw-Amsterdam. Dit galgenveld werd door de Nederlandse cartograaf en aquarellist Johannes Vingboons in 1664 in een aquareltekening afgebeeld. Op de tekening, genaamd Gezicht op Nieuw-Amsterdam, zijn op de achtergrond een rij schattige huisjes afgebeeld met een molen en een kerk, en op de voorgrond is het galgenveld afgebeeld.

Galgenvelden

Ook in het Britse Tyburn, het Neder-Oostenrijkse Galgenberg te Messern en in Paramaribo waren galgenvelden te vinden. In Paramaribo zouden er één of meerdere veroordeelden van de stadsbrand van 1832 zijn opgehangen in een galgenveld aan het Pad van Wanica.

De afschaffing van de Hollandse galgenvelden

Op 6 maart 1795 werden de galgenvelden en -bergen in Holland definitief afgeschaft. Al in de jaren daarvoor was er een discussie over het mogelijk afschaffen, maar in 1795 werd de knoop doorgehakt. Dat gebeurde vrijwel meteen na de komst van de Fransen en het uitroepen van de Bataafse Republiek. De nieuwe bestuurders vonden de galgenvelden, die een cultuur van leedvermaak rond doodvonnissen zouden uitstralen, een teken van een gebrek aan beschaving.

Het Provisionele Representanten van het Volk van Holland, dat destijds dagelijks vergaderde in Den Haag, kwam op 6 maart 1795 dus met een decreet. Een stukje uit het decreet luidt: 'Alzoo de ondervinding sedert zoo veele jaren heeft doen zien, dat de Galgen, Raderen en Geesselpalen, op vele plaatsen langs de openbare wegen opgerigt, niet anders te weeg brengen, dan dat dezelven een treurig schouwspel opleeveren van de Barbaarsheid van vroegere tijden, waardoor aandoenlijke harten gevoelig worden getroffen, terwijl de boosdoeners daar door niet van het kwaad worden afgeschrikt.´

De galgenvelden moesten daarna binnen een termijn van zes weken overal in het land definitief worden weggehaald.

Recreatie?

Het is vandaag de dag moeilijk voor stellen dat het bezichtigen van hangende lijken aan een galg een vorm van recreatie was en iets was wat je trots aan je kinderen liet zien. Gelukkig hebben we tegenwoordig andere en minder lugubere manieren om een dagje uit te gaan, zoals een horrorfilm kijken in de bioscoop.