Jan van Schaffelaar: Barneveldse volksheld
Op 16 juli 1482 sprong Jan van Schaffelaar van de kerktoren van Barneveld. Daarmee redde hij zijn belegerde strijdmakkers en was hijzelf in één klap beroemd. Maar waarom sprong hij van de toren?
Levensloop van Jan van Schaffelaar
Over het persoonlijke leven van Jan van Schaffelaar is er weinig bekend. Waar hij precies vandaan komt is niet bekend. Jan trouwde met Aleid en kreeg één dochter, Wendelmoet van Schaffelaar.
Hoekse en kabeljauwse twisten
De tijd waarin Jan van Schaffelaar leefde, was ook de tijd van de Hoekse en kabeljauwse twisten. Een periode met een lange reeks conflicten en oorlogjes in de Nederlanden. Het conflict begon met onenigheid over de opvolging van graaf Willem IV van Holland, maar die uiteindelijk ook draaide om de heerschappij van de hertogen van Bourgondië. De Hoeken waren tegen Bourgondië en de Kabeljouwen waren voor Bourgondië.
Ondanks dat Jan van Schaffelaar dus vooral bekend is geworden als krijgsman, is ook over zijn leven niet heel veel bekend. Jan was in dienst van Frederik van Egmond, de heer van Ijsselstein. Van Egmond was legeraanvoerder en in dienst van de aartshertog Maximilaan van Oosterijk. Maximilaan regeerde dankzij zijn huwelijk met Maria van Bourgondië ook over Bourgondische gebieden in de Nederlanden. In 1481 barstte de strijd tussen de voor en tegenstanders van Bourgondië weer los in de Stichtse Oorlog. De Hoeken, die tegen de Bourgondische heerschappij streden, probeerden grote delen van Utrecht en Gelre te veroveren. De strijd die volgde was nogal warrig. Groepen ruiters van beide partijen trokken plunderend door het grensgebied van Utrecht en Gelre. Een van die groepen was die van Jan van Schaffelaar, die met 19 andere soldaten ingesloten raakte en zich tussen de dikke muren van de toren van Barneveld probeerde te verdedigen.
Jan geeft zijn leven voor de Kabeljauwen
Jan en zijn medesoldaten werden van alle kanten belegerd een aangevallen door een groep Hoeken uit Nijkerk en Amersfoort. De toren werd beschoten met kanonnen en er vielen enkele doden onder de strijdgroep van Jan van Schaffelaar. De Kabeljauwen konden geen kant op en zagen geen andere keuze meer dan zich overgeven aan de Hoeken. Na enige onderhandelingen accepteren de Hoeken de overgave van de Kabeljauwse groep van Jan van Schaffelaar, op één voorwaarde.
De Hoeken eisten dat de leider van de Kabeljauwen, Jan van Schaffelaar, uit het galmgat van de toren gegooid zou worden. De soldaten weigerden dit uit solidariteit naar hun leider toe, maar Jan zag geen andere mogelijkheid dan zichzelf op te geven voor zijn mannen en koos ervoor om hun levens te redden door zichzelf van de toren te laten storten. Volgens de overlevering sprak hij de woorden: "Lieve gesellen, ic moet ummer sterven, ic en wil u in geenen last brenghen", en liet zich in zijn harnas naar beneden vallen. Ondanks de hoogte van zijn val overleefde Jan de val, maar even later werd hij alsnog vermoord door de belegeraars. Die hielden zich echter wel aan hun belofte en dus konden de overige Kabeljauwen zich veilig overgeven.
Echt gebeurd?
Hoewel het verhaal van Jan van Schaffelaar in veel geschiedenisboeken is terug te vinden, is de enige bron die over de sprong van de toren in Barneveld vertelt, de Utrechtse Kroniek van Antonius Matthaeus uit 1698. Een bron uit de tijd van Jan van Schaffelaar zelf is er niet of niet meer. Daardoor wordt er nog wel eens getwijfeld aan de echtheid van het verhaal.
Het verhaal van Jan van Schaffelaar, is een bekende anekdote uit de Nederlandse geschiedenis. Maar de context van die anekdote, is minder bekend. Het was een van de vele incidenten uit het turbulente tijdperk van de Hoekse en Kabeljauwse Twisten. In Geschiedenis Magazine 4 van 2024 bieden Anne Doedens en Liek Mulder verheldering over deze onrustige periode (1345-1492).
Inspiratiebron
Het bijzondere verhaal van Jan van Schaffelaar is een grote inspiratiebron geweest voor velen. Het verhaal heeft onder andere de romantische historische roman ‘De Schaapsherder’ uit 1838 van Jan Frederik Oltmans geïnspireerd. Ook heeft het verhaal Thea Beckman geïnspireerd met haar boek ‘Hasse Simonsdochter’ uit 1983.
Jan van Schaffelaar heeft naast het inspireren van literatuur ook Barneveld geïnspireerd. Het huis Hackfort in Barneveld werd dan ook in 1853 vernoemd naar van Schaffelaar en de naam veranderde in Kasteel de Schaffelaar.
In 1903 werd op het Torenplein van Barneveld een standbeeld van Jan van Schaffelaar onthuld, het beeld werd ontworpen door Bart van Hove.
