Konrad Zuse: vergeten computerpionier

Wie tegenwoordig zoekt op de geschiedenis van de computer, komt als snel uit bij bekende namen als Alan Turing en Bill Gates. Hierdoor krijg je al gauw de indruk dat de ontwikkeling van dit apparaat voornamelijk een Engelse en Amerikaanse aangelegenheid was. Dit is echter niet helemaal waar. In de jaren ’30 en ’40 was er ook in Duitsland namelijk een belangrijke computerpionier: Konrad Zuse. Maar waarom is zijn naam nu dan zoveel minder bekend?

Konrad Zuse werd in 1910 geboren in Berlijn, als zoon van een ambtenaar. In 1927 begon hij aan een studie werktuigbouwkunde, waarbij hij uiteindelijk in 1935 zijn diploma haalde. Na zijn studie ging Zuse aan de slag als ontwerpingenieur bij de vliegtuigbouwer Henschel Flugzeugwerke. Voor zijn nieuwe baan moest hij veel wiskundige vergelijkingen oplossen, wat hij naar eigen zeggen ongelooflijk saai en vervelend vond. Om dit karwei makkelijker te maken, begon hij in zijn vrije tijd aan een machine die hem met het rekenwerk kon helpen.

Eerste prototypes

Dit karwei bleek echter een stuk ingewikkelder te zijn dan Zuse had verwacht. Na een jaar stopte hij daarom bij Henschel, om zich volledig op zijn rekenmachine te richten. In 1938 was zijn eerste prototype eindelijk klaar: de Z1. Hoewel dit apparaat nog mechanische schakelingen had, werkte het wel al primair en had het een apart geheugen. Hiermee was de Z1 dus de eerste programmeerbare rekenmachine ter wereld. Een jaar later volgde de Z2, een verbeterd proefmodel dat een kaartlezer bevatte, evenals 200 elektromagnetische relaisverbindingen.

Doorbraak

De echte doorbraak kwam uiteindelijk in 1941, toen Zuse de Z3 voltooide. Dit was de eerste volledig elektromagnetische computer ter wereld. Zuse uitvinding leek echter nog weinig op de computers zoal we die vandaag de dag kennen, met servers, beeldschermen en computermuizen. De Z3 woog maar liefst 1.000 kilo en had een geheugen van 64 woorden. Ook de rekenkracht5 lag beduiden lager dan tegenwoordig: in één seconde kon het apparaat 2 getallen bij elkaar optellen en voor vermenigvuldigen waren 3 seconden nodig. Niettemin gebruikte de Z3 het binaire stelsel om zijn berekeningen te maken, wat ook in hedendaagse computers terug te vinden is. Hoewel het apparaat nu dus primitief mag lijken, had Zuse met zijn uitvinding de basis voor de hedendaagse computers gelegd.

De eerste computer ter wereld?

Onderzoek in de jaren ’90 zou zelfs aantonen dat de Z3 Turing-volledig was. Dit betekent dat elke berekening of gegevensbewerking die geprogrammeerd kán worden, ook in dít systeem geprogrammeerd kan worden. Dit zou betekenen dat Zuse de eerste computer ter wereld heeft gebouwd, 5 jaar voordat de bekende ENIAC haar intrede deed. Deze stelling is echter nogal controversieel. Het debat over welk apparaat zich nu de eerste computer ooit mag noemen, duurt dan ook tot op de dag van vandaag voort.

Z3 vernield tijdens bombardement

De Z3 zou echter geen lang leven beschoren zijn. Toen Zuse zijn uitvinding voltooide, was de Tweede Wereldoorlog immers in volle gang. Hierbij werd Duitsland onder meer bestookt door steeds intensievere luchtbombardementen. In 1944 werd Zuse’s werkplaats getroffen door een van deze bombardementen, waarbij zowel de Z1 als de Z3 verloren ging. Hierna week hij uit naar een kleder, waar hij aan zijn nieuwste prototype begon te werken: de Z4.

Na de Duitse overgave in 1945, week Zuse met zijn gezin uit naar Beieren. Hier verdiende hij de kost door landschappen te schilderen voor Amerikaanse soldaten, terwijl hij in zijn vrije tijd aan de Z4 verder werkte. In dezelfde periode schreef hij een eigen programmeertaal, het zogenaamde Plankalküll. In 1949 bereikte hij eindelijk een doorbraak, toen hij de Z4 voltooide. Dit nieuwe model was beduiden geavanceerder dan zijn voorgangers. Het had een capaciteit van 1024 woorden en beschikte over verschillende kaartlezers.

Enige computer op Europese vasteland

De Z4 was destijds de enige werkende computer rop het vasteland, waarmee hij al snel brede belangstelling trok. Nog datzelfde jaar huurde het Instituut voor Toegepaste Wiskunde in Zürich het apparaat voor 5 jaar in. Dit leverde Zuse een riante som geld op, die hij gebruikte om een nieuw bedrijf op te richten, Zuse KG. Met deze onderneming bouwde Zuse computers in serie, die hij vervolgens aan bedrijven leverde.

Bedrijf gaat ten onder

In eerste instantie ging het Zuse voor de wind, maar vanaf de jaren ’60 kreeg hij te maken met steeds hevigere concurrentie van het Amerikaanse IBM. Zijn onderneming bleek deze strijd uiteindelijk niet aan te kunnen. In 1964 werd Zuse KG daarom overgenomen door Brown, Boveri & Cie, dat op zijn beurt 3 jaar later in Siemens opging. Zuse besloot zich hierna terug te trekken uit de computerbranche. In de jaren daarna richtte hij zich voornamelijk op het schilderen.

Late erkenning

Zuses landgenoten waren zijn bijdrage aan de ontwikkeling van de computer echter niet vergeten. Vanaf midden jaren ’60 ontving de ingenieur tientallen Duitse onderscheidingen, waaronder diverse eredoctoraten. De rest van de Wereld zweeg Zuse’s werk echter grotendeels dood. De ontwikkeling van de computer zag men namelijk grotendeels als een Amerikaans-Engelse gelegenheid, waarin geen plaats voor een Duitser was. In de meeste standaardwerken werd zijn naam dan ook slechts terloops genoemd. Pas in 1995 kwam hier verandering in, toen Microsoft-topman Bill Gates een ontmoeting met Zuse regelde. Dit leverde wereldwijd een hernieuwde belangstelling voor Zuses werk op. Voor Zuse zelf kwam deze late erkenning nog net op tijd. Hij overleed datzelfde jaar namelijk, op 85-jarige leeftijd.