Achtergrond van 'de kogel is door de kerk'

Wanneer een beslissing na lang twijfelen eindelijk is genomen kun je dit uitdrukken door te zeggen dat de ‘kogel door de kerk’ is. Deze uitdrukking bestaat al honderden jaren in het Nederlands. Eén van de meest gangbare verklaringen voor het ontstaan van deze uitdrukking heeft te maken met een gebeurtenis tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648).

De oorsprong van ‘de kogel is door de kerk’ heeft waarschijnlijk te maken met oorlogsvoering in vroegere tijden. Het was in de vroegmoderne tijd een gebruik om tijdens oorlogen kerkgebouwen intact te houden, uit respect voor het christelijk geloof. Wanneer zelfs deze regel door een oorlogvoerende partij werd geschonden, werd dit beschouwd als het meest respectloze dat er in een oorlog kon gebeuren.

Beleg van Haarlem

Er is in de vaderlandse geschiedenis een beroemd voorbeeld van een dergelijke respectloze daad. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) vond Het Beleg van Haarlem (1572-1573) plaats. Nadat Haarlem weigerde in te gaan op de Spaanse eis om zich over te geven, besloten de Spanjaarden om de stad te belegeren. Het duurde ruim zeven maanden voor de stad Haarlem zich overgaf. Tijdens het beleg werd de Sint-Bavokerk van Haarlem (tegenwoordig ook bekend als de "Oude Bavo") niet ontzien.

Sint-Bavokerk

Er werd een kanonskogel door de Sint-Bavokerk heen geschoten. Naar verluidt gebeurde dit omdat de predikant van de kerk door de Spanjaarden als een afvallige werd beschouwd.  Deze kogel is in de muur van de kerk blijven steken en is nog steeds te bezichtigen. Er zijn taalkundigen die menen dat dit bewuste incident gezorgd heeft voor de uitdrukking dat de ‘kogel door de kerk is.’ Hier bestaat echter geen overeenstemming over. De belangrijkste spreekwoordenexpert die Nederland gekend heeft, F. A. Stoett, meent namelijk dat het incident in Haarlem los staat van de uitdrukking. Hij is van mening dat de uitdrukking simpelweg is ontstaan doordat de woorden kogel en kerk met elkaar allitereren.

Spreekwoordenboek

De uitdrukking ‘de kogel is door de kerk’ bestaat overigens al minstens sinds de 18e eeuw. In het boek De oorsprong en uitlegging van dagelijks gebruikte Nederduitsche spreekwoorden van Carolus Tuinman uit 1727 werd de uitdrukking al vermeld. Ook Tuinman meende dat het te maken had met de oorlogsvoering en de ongeschreven regel dat kerkgebouwen tijdens oorlogen werden ontzien. Wanneer een partij tijdens een oorlog zelfs een kerkgebouw niet ontzag, was deze partij blijkbaar vastbesloten om de oorlog te winnen. Hier zou dan de huidige betekenis van de uitdrukking op terug te leiden zijn, maar zeker is dit dus niet. 

Leestip:

Facetten van de Tachtigjarige Oorlog – Twaalf artikelen over de periode 1559-1652
Auteur: S. Groenveld
Uitgever: Verloren
ISBN: 9789087047269
Winkelprijs: €35,–

Bestel Facetten van de Tachtigjarige Oorlog

Afbeeldingen:

• Frans Hogenberg via Wikimedia Commons