Alcohol in het oude Griekenland

Alcohol is onmiskenbaar een groot deel van de westerse cultuur en vaak ook daarbuiten. Oude culturen zoals het oude Griekenland, de Romeinen en de Chinezen hebben een lange geschiedenis met alcohol. Hoe was hun relatie met deze verleidelijke, maar soms bedrieglijke drank? Dit keer: de oude Grieken.

De Romeinen en Chinezen waren dol op alcohol en dat kwam oorspronkelijk bij de Grieken vandaan. Ook het bekende concept ‘symposium’ is bedacht door de Grieken, die hier meester in zijn. De alcoholcultuur in Griekenland gaat echter niet alleen maar over sympósia.

Alcohol was een bron van plezier en gezelligheid

In het oude Griekenland was alcohol een belangrijke factor voor het maken van plezier, voor de gezelligheid, maar diende ook voor medicinale doeleinden. Filosoof Socrates prees wijn: ‘Wijn bevochtigt en matigt de geest en sust de zorgen van de geest. Het laat onze vreugde herleven en is olie voor de stervende vlam van het leven.’ Daarbij moet vermeld worden dat Socrates en zijn tijdgenoten geen pure wijn dronken, wijn werd altijd gemengd met water, anders was je een barbaar.

Grieken vonden matigheid belangrijk

Over het algemeen was het alcoholgebruik van de Grieken aan de gematigde kant. Onder andere de literatuur in die tijd legde de nadruk op gematigd drinken, het aanmoedigen van het mengen van water en wijn en het prijzen van matigheid over het algemeen. Xenophon, een oud-Griekse schrijver, en Plato zijn hier voorbeelden van. Zij schreven waarderend over gematigde wijnconsumptie, omdat het goed was voor de gezondheid en het geluk. Ook spraken zij zich uit tegen excessief dronkenschap.

Deze moraal kwam niet alleen tot uiting in schrift, maar ook in het dagelijkse leven. De Griekse maatschappij waardeerde de eigenschappen kalmte en zelfbeheersing en paste dit ook toe bij het gebruik van wijn. Ze wisten hun grenzen en handelden daarnaar, terwijl ze op zoek waren naar balans. Ook Cato de Oude en Julius Caesar bevestigden dit door hun gematigde drinkgewoonten.

Wijn werd gedronken door de elite én het gewone volk. Het volk dronk vaak wijn tijdens festivals en bruiloften, dus meestal bij gelegenheden. Daarnaast werd wijn geofferd aan de goden voor onder andere een goede oogst. Af en toe ging het volk naar taveernes, die overigens het beste vertegenwoordigd waren in de democratische steden, zoals Athene waar veel buurtkroegen waren die ook toegankelijk waren voor vrouwen en slaven. In oligarchische steden was dit niet zozeer het geval.

Niet iedereen was even gecharmeerd van de kernwaarde matigheid

Net zoals nu, waren er in die tijd ook uitzonderingen. Macedonië zag excessief drinken zelfs als een teken van mannelijkheid. Hiervan is Alexander de Grote een bekend voorbeeld. Ook de cult van Dionysus, de Griekse god van de wijn, moedigde het drinken van veel wijn aan. De volgers van deze cultus geloofden dat het dronken worden hen dichter bij de godheid bracht. Dionysus was een zoon van Zeus en de sterfelijke prinses Semele. Het was een tegenstrijdige god: zachtaardig, maar verschrikkelijk. God van de levenden, maar ook van de doden. Een mannelijke god, maar soms een vrouwelijk uiterlijk. In wijn werden ook tegenstrijdigheden gezien en dus werd wijn aan Dionysus gekoppeld.

Tegelijk was de Griekse god tegen het gebruik van te veel wijn, althans – volgens toneelschrijver Eubulus. In de vierde eeuw voor Christus schreef Eubulus een toneelstuk, waar Dionysus in voorkwam. ‘Voor redelijke mannen bereid ik drie kommen met gemixte alcohol: één voor de gezondheid, de tweede voor liefde en genot en de derde voor de slaap. Nadat de derde kom is opgedronken, gaan wijze mannen naar huis. De vierde kom is niet langer van ons maar behoort tot arrogantie; de vijfde leidt tot schreeuwen; de zesde leidt tot onbeleefdheid en beledigingen; de zevende tot blauwe ogen; de achtste tot politiemannen; de negende leidt tot overgeven; de tiende leidt tot krankzinnigheid en het rondgooien van meubels,’ aldus de god.

Festival van Anthesteria

De Griekse wijngod Dionysus was zeer belangrijk in de ogen van de oude Grieken en ze eerden hem met een driedaags festival. Dit festival werd het festival van Anthesteria genoemd en iedereen was welkom. Vrouwen, kinderen, gehuurde knechten en huisslaven. Tijdens dit festival werd er ontzettend veel wijn gedronken terwijl de mensen twee dingen vierden: de lente en de dood. De naam van het festival, Anthesteria, komt waarschijnlijk van de Griekse maand Anthesterion (eind februari tot begin maart), wat op zijn beurt weer afstamt van het Griekse woord voor bloem: anthos, waarmee wordt verwezen naar de eerste bloei van de wijnstok in de lente.

Tijdens het festival werden ook wedstrijden gehouden om te kijken wie het snelste wijn achterover kon slaan. Daarnaast werden er ceremonies in de tempel van Dionysus gehouden. Ook jonge jongens (vanaf drie jaar) werden verwelkomd op dit feest en kregen hun eigen kleine beker met wijn. Op die manier werden zij geaccepteerd in de kringen waar hun vaders zich bewogen. Zo werden ze onderdeel van de gemeenschap.

Sympósia: een onvermijdelijk deel van het oude Griekenland

Er valt toch niet aan te ontkomen: wie Griekenland en drank zegt, zegt symposium. Het symposium is één van de bekendste vormen van het nuttigen van alcohol in de Oudheid en begon bij de Grieken. Deze belangrijke Hellenistische sociale institutie werd georganiseerd zodat jonge mannen voorgesteld konden worden aan de aristocraten uit de samenleving. Tijdens deze sympósia waren alleen mannen welkom. Respectabele vrouwen mochten er niet bij zitten, omdat ze te gevoelig zouden zijn voor wijn en zich vervolgens niet zouden kunnen beheersen.

In de eerste plaats waren deze gelegenheden bedoeld voor het houden van discussies en debatten, waarbij wijn gedronken werd. De avond startte rustig en er werd eerst gegeten. Hierbij werd nog geen wijn gedronken. Na het eten werden de handen van de mannen gewassen door slaven. Daarna werd er parfum door de kamer gesprenkeld en werden er slingers opgehangen. De vloer werd geveegd en het symposium kon beginnen.

Veel rituelen

Tijdens de sympósia lagen de mannen op banken, die strategisch geplaatst waren zodat iedereen elkaar kon zien. Op deze manier werd hiërarchie vermeden. De symposiarch, de opzichter van het symposium, besliste hoe sterk de wijn zou worden. Dit hing af van de soort activiteiten die gepland stonden. Stond er een pittig debat op het programma, dan mocht de wijn niet te sterk zijn. Maar als de avond gevuld zou worden met informele conversaties, dan kon er wel wat meer alcohol bij. De wijn werd in rondes verdeeld, zodat iedereen op hetzelfde tempo dronk.

Tijdens het symposium werden de mannen vermaakt door dansers, fluitspelers, acrobaten en luxeprostituees. Er werden verhalen verteld en poëzie en liederen gezongen. Ook werden er spellen gespeeld. Maar – zeker aan het begin van de avond – er hing een formele sfeer, die erg verschilde van de losse manier waarop wij nu vaak drinken. Het rituele aspect met regels en gebruiken speelde een grote rol. Daarnaast was het een sociaal gebeuren: de deelnemers waren ontspannen – niet zelden na een paar rondes wijn – en ze hadden minder remmingen. Zo genoten ze van elkaars gezelschap.

Perfecte balans

In principe waren ze op zoek naar de perfecte balans tussen ontspanning, het krijgen van inspiratie en bedwelmd worden. Het hoofddoel was dus niet om zo dronken te worden dat ze niet meer op hun benen konden lopen. Dat kan je nog een beetje terugzien in het Griekenland van nu: de meeste mensen drinken langzaam en eten erbij. Dronkenschap is niet de norm.

Na verloop van tijd kwam de symposiumcultuur ook de taveernes van het gewone volk binnen, wat door archeologen wordt afgeleid uit gevonden vazen, potten en kommen. Het lijkt er dus veel op dat het normale drinken van alledag steeds meer werd gekleurd door de sympósia van de elite.