De eeuw van het nationalisme

De negentiende eeuw was de eeuw van het nationalisme. Hoewel vaak gedacht wordt dat het nationalisme al zo oud is als de mens, werd deze ideologie pas geboren tijdens de Franse revolutie. Het bleek grote impact te hebben op Europa, niet alleen definieerde het nationalisme de grenzen van het 19e-eeuwse Europa. Hiernaast stond het nationalisme aan de wieg van een roerige 20e eeuw. Maar wat is nationalisme eigenlijk en waarom ontstond het tijdens de Franse revolutie?

Nationalisme als ideologie

Het nationalisme stelt dat de staat als politieke eenheid gelegitimeerd moet worden door de sociaal-culturele eenheid van de natie. Dit betekent dat bijvoorbeeld niet een koning de basis vormt van een staat, maar dat de eenheid van het volk aan de basis van de staat ligt. Het nationalisme kan beschouwd worden als een ideologie. Ideologie betekent letterlijk leer van ideeën. Een ideologie bundelt ideeën over de samenleving en op welke manier deze moet veranderen. Maar een ideologie gaat voorbij aan enkel ideeën, een ideologie mobiliseert mensen ook op politiek terrein.

Modernisering en Franse revolutie

Het ontstaan van het nationalisme eind 18e eeuw hangt sterk samen met het proces van modernisering en de Franse revolutie. In dezelfde tijd kwam het begrip natie op, afgeleid van het Latijnse natio wat volksstam betekent. Vóór de Franse revolutie was het Franse volk sterk verdeeld door verschillende religies en verschillende regio’s. De Franse adel deelde nog hun gezworen trouw aan de Franse koning, maar de kleine lokale gemeenschappen waren vooral op zichzelf gericht. In de aanloop en tijdens de revolutie begon het volk zich tegen het koningshuis te keren en ontstond er een gevoel van broederschap onder de Fransen. De Fransen zagen zichzelf niet langer als ‘subjecten’ die bestonden om de koning te dienen, maar in plaats daarvan als burgers die trots waren om de natiestaat te dienen. De vorst werd niet langer bij gratie des Gods gelegitimeerd, maar het volk als geheel vormde het hoogste gezag van de staat. Deze volkssoevereiniteit gaf aanstoot tot de ontwikkeling van nationalisme in heel Europa.

Nationalisme krijgt grip op Europa

De ideeën van de Franse revolutie werden snel verspreid door het Franse volksleger. De zogenaamde levée en masse, de massale dienstplicht na de Franse revolutie, creëerde het eerste nationale leger. Dit leger bestond uit sterk gemotiveerde burgers die hun eigen grondgebied verdedigden in plaats van een professioneel en traditioneel leger bestaande uit huurlingen. Vechten voor je vaderland zorgde voor grotere legers, met meer gelijkheid en grotere vechtlust. Het idee van de natiestaat (een staat gevormd door de natie) gepropageerd door de Franse soldaten, kreeg al snel grip op Europa. In de 19e eeuw, de eeuw van het nationalisme, ontstond het algemeen heersende idee dat iedere nationaliteit zijn eigen staat moest vormen. Binnen de grenzen van deze staat zouden alle leden van deze nationaliteit moeten wonen. De Fransen in Frankrijk, de Duitsers in Duitsland en de Nederlanders in Nederland. Bij het creëren van nationale gevoelens liepen wetenschappers en intellectuelen voorop. Er werd literatuur geschreven in de moedertaal van het volk en de geschiedenis van een volk werd uitgezocht. Op deze manier werd er een fundament gevormd voor het claimen van een stuk land voor een volk.

Congres van Wenen

Nadat Napoleon verslagen werd, moesten de grenzen binnen Europa opnieuw gedefinieerd worden. Tijdens het Congres van Wenen (1815) werden hierover afspraken gemaakt door de overwinnende mogendheden Pruisen, Oostenrijk, Rusland en het Verenigd Koninkrijk. De overwinnende aristocraten konden zich vinden in de versimpelde grenzen van Napoleon en de bureaucratie. Maar de idealen van de Franse revolutie, waaronder het nationalisme, waren gevaarlijk voor de aristocraten en werden zodoende niet meegenomen naar het nieuwe tijdperk. Oude vorstenhuizen werden weer in eer hersteld en burgers werden uitgesloten van de besluitvorming. Zo maakte het Congres van Wenen een vuist tegen het liberalisme en nationalisme.

Liberale en nationale revoluties

Ondertussen bleef het vlammetje van het nationalisme branden en de nationalistische gevoelens kwamen in het jaar 1848 tot een kookpunt. In de Duitse landen initieerde de Februarirevolutie het verlangen naar een Duitse eenheidsstaat. Er braken onlusten uit waarbij liberale nationalisten probeerden aan de macht te komen. In de Habsburgse landen brak in Oostenrijk en Hongarije de Maartrevolutie uit. Tijdens de Maartrevolutie eiste Hongarije haar onafhankelijkheid op. Het nationalisme ging hand in hand met het modernisme, deze krachten werkten traditionele keizerrijken zoals het multiculturele Habsburgse Rijk tegen. Het Habsburgse Rijk, met zijn verschillende volkeren en talen, werd bij elkaar gehouden door keizerlijke dynastie en instituties. De revoluties van 1848 veroorzaakten veel onrust in Europa, maar werden uiteindelijk neergeslagen en de aristocraten bleven aan de macht.

Nationale eenwording van Italië en Duitsland

In de tweede helft van de negentiende eeuw zegevierde het nationalisme toen respectievelijk Italië 1870 en Duitsland, 1871, onafhankelijke eenheidsstaten werden. Zeker het ontstaan van het rijke en machtige Duitsland zorgde voor een machtsverstoring in Europa. De makers van het Congres van Wenen dienden rekening te houden met Duitsland. Een andere nijpende kwestie was de verzwakking van het Ottomaanse Rijk eind 19e eeuw. Er ontstond een machtsvacuüm op de Balkan waarbij nationalistische gevoelens de kans kregen om op te spelen.

Machtsverschuivingen in Europa

Aan het einde van de 19e eeuw had zich in Europa een enorme machtsverschuiving plaatsgevonden. Hierbij waren oude rijken zoals het Britse koninkrijk gefrustreerd over het verlies van macht aan nieuwe natiestaten en nieuwe natiestaten zoals Duitsland waren hongerig voor meer macht. Hiernaast vormden zich op de Balkan verschillende nieuwe natiestaten en viel de macht van het Ottomaanse rijk in deze regio weg. Het nationalisme zorgde daarnaast voor groot enthousiasme voor een oorlog, mensen waren bereid te sterven voor volk en vaderland en geloofden dat een oorlog zou leiden tot een doorbraak in de natiestaat.

Eerste Wereldoorlog

Met de moordaanslag op de Oostenrijkse troonopvolger aartshertog Frans Ferdinand door een Bosnisch-Servische student op 28 juni 1914 in Sarajevo barstte de bom. De moord ontketende een reeks aan oorlogsverklaringen die leidde tot de Eerste Wereldoorlog. De verschillende bondgenootschappen die gevormd waren in voorafgaande jaren werden ingeroepen en binnen enkele weken waren de grootmachten van de wereld in oorlog. In heel Europa trokken jonge mannen enthousiast zingend naar het front, bereid om te vechten voor volk en vaderland. De oorlog werd geromantiseerd en de sociale druk om mee te vechten was groot.  Al snel sloeg het enthousiasme om in angst. De Eerste Wereldoorlog kwam te boek te staan als een van de meest bloedige en traumatiserende conflicten van de 20e eeuw.