De geschiedenis van de AIVD

De eerste Nederlandse inlichtingendienst werd in de aanloop van de Eerste Wereldoorlog op 25 juni 1914 opgericht door de Generale Staf van het leger, met als doel om militaire informatie over andere landen te vergaren en spionage in Nederland tegen te gaan. Aan het einde van de oorlog werd de GS-III, zoals de dienst heette, ook ingezet voor binnenlandse doeleinden, bijvoorbeeld om vals geld op te sporen.

Strijd tegen het communisme

Toen SDAP-leider Pieter Jelles Troelstra op 9 november 1918 de socialistische revolutie in Nederland uitriep, een gebeurtenis die de geschiedenisboeken in zou gaan als ‘de vergissing van Troelstra’, trok dat de aandacht van GS-III, die zich vanaf dat moment structureel links-radicale stromingen in Nederland zou bestuderen. De inlichtingendienst infiltreerde regelmatig op SDAP-bijeenkomsten en vroeg om versterking, zodat de ‘linkse dreiging’ goed in de gaten gehouden kon worden. In politiekringen was daar weinig enthousiasme voor. Zij vonden dat het gevaar niet overdreven moest worden.

Desondanks werd in 1919 een nieuw systeem opgezet: GS-IIIA zou zich vanaf dat moment bezighouden met buitenlandse inlichtingen, terwijl GS-IIIB in samenwerking met lokale politiekorpsen linkse revolutionaire woelingen monitorde. De burgerwachten die samenwerkten met de ‘Centrale Inlichtingendienst’ (CID), zoals het orgaan werd genoemd, waren bij voorkeur vooraanstaande personen met goede contacten in de vakbeweging.

Tweede Wereldoorlog 

In opdracht van minister van Justitie, Josef van Schaik, ging de CID in aanloop naar de Tweede Wereldoorlog samenwerken met de Duitse Gestapo. Op dat moment was het bekend dat de Gestapo al duizenden communisten, sociaaldemocraten en Joden had omgebracht. De CID stond de Gestapo toe om vrijuit in Nederland te spioneren, onder de voorwaarde dat zij wel doorgestuurd kregen welke informatie de Gestapo had onttrokken. Na de Duitse invasie van Nederland in 1940 werden alle archieven van het CID vernietigd en kwam de organisatie onder Duits toezicht te staan. 

Koude Oorlog 

Na afloop van de Tweede Wereldoorlog werd in 1945 het Bureau Nationale Veiligheid (BNV) opgericht, met als voornaamste taak het opsporen van voormalige NSB leden en het verzamelen van informatie over communisten. Vier jaar later, in 1949, kreeg de dienst de naam Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD). De BVD richtte zich met name op het schaduwen van leden van de Communistische Partij Nederland (CPN) of andere extreemlinkse organisaties.  Er werden veel microfoons geplaatst, telefoons afgeluisterd en zelfs ingebroken. Verder gaf minister-president Willem Drees in 1951 opdracht om de achtergrond van alle ambtenaren te controleren. Het was ambtenaren voortaan verboden om lid te zijn van de Communistische Partij van Nederland (CPN) of een vergelijkbare organisatie. Bij het aannemen van ambtenaren werd eerst grondig door de BVD onderzocht of de persoon geen communistische achtergrond hebben. 

Derde Wereldoorlog 

Daarnaast bereidde de BVD zich op allerlei manieren voor op een mogelijke Derde Wereldoorlog met Rusland. Omdat de CPN-leider Paul de Groot had laten weten dat hij bij een eventuele invasie voor de Russen zou kiezen, startte de BVD Operatie Diepvries. Er werd een lijst gemaakt van ‘staatsgevaarlijke personen’, voornamelijk communisten, die bij een eventuele oorlog in de kraag werden gevat om ‘in kampen geïntendeerd te worden’. Daarnaast was de BVD ook betrokken bij de oprichting van de Kommunistiese Eenheids Beweging Nederland, om het CPN dwars te zitten. In de jaren zeventig richtte de dienst eveneens haar pijlen op ‘gewelddadige groeperingen’ in Nederland, met name op Zuid-Molukkers. Ook hield de dienst de internationale wapenhandel in het oog en controleerde het de buitenlandse inlichtingendiensten in Nederland. 

Nieuwe dreiging: moslimfundamentalisme

In 2002 werd de BVD omgedoopt tot Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD). De inlichtingendienst wordt tegenwoordig gecontroleerd door het parlement via de Comissie Stiekem. Daarin zitten fractievoorzitters van politieke partijen en is geheimhouding verplicht. Sinds de aanslagen van 11 september 2001 in de Verenigde Staten richt de dienst zich voornamelijk op moslimfundamentalisme. Op verschillende plekken in Nederland staat zogenaamde ‘satellietgrondstations’ waarmee de AIVD satellietcommunicatie zoals telefoongesprekken kan onderscheppen en afluisteren. In 2004 ontmaskerde de AIVD onder andere met die tactiek de Hofstadgroep, een groepering radicaalislamitische jongeren waaronder Mohammed Bouyeri, de moordenaar van Theo van Gogh.

Sleepnetwet

De golf terroristische aanslagen die Europa sinds de oprichting van Islamitische Staat (IS) met enige regelmaat opschrikt, leidde ertoe dat de AIVD om uitbreiding van haar rechten heeft gevraagd via de Sleepnetwet. Daarmee zou de inlichtingendienst naar eigen zeggen gemakkelijker potentiële terroristen kunnen ontmaskeren, maar staat ook de privacy van onschuldige buurtbewoners op het spel. Het wetsvoorstel leidde in het najaar van 2017 tot dusdanige commotie, dat een burgerinitiatief voldoende handtekeningen kreeg om een raadgevend referendum over de kwestie te houden, dat in maart 2018 zal plaatsvinden.

Dit artikel is een bewerking van een eerder geplaatst artikel.

Bronnen:

• Huygens ING, 'Rapporten Centrale Inlichtingendiensten: ontstaan'
• Andere Tijden, 'De BVD'
• Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst, 'Geschiedenis van de AIVD'
• Engelen, D. (2007) Frontdienst: de BVD in de Koude Oorlog (Uitgeverij Boom, Amsterdam).
• Hijzen, C. (2016) Vijandbeelden. De veiligheidsdiensten en de democratie, 1912-1992 (Uitgeverij Boom, Amsterdam)

Afbeelding:

'De oren van Burum', Bayke de Vries (Eigen werk) [CC BY-SA 3.0 via Wikimedia Commons]