De hoogwatervakantie van 1995: de ramp die nooit kwam

Van oudsher is het water Nederlands grootste vijand. Hoewel de meeste Nederlanders zich veilig voelen achter dijken en stormvloedkeringen, is de dreiging van hoogwater nog altijd reëel. Ook in de moderne tijd. Dat bleek in 1995, toen honderdduizenden Nederlanders werden geëvacueerd wegens acuut overstromingsgevaar. De evacuaties in 1995 waren de grootste evacuatie in Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog.

In de jaren 90 leek de dreiging van hoogwater ver weg. Aan de Nieuwe Waterweg bij Hoek van Holland werd de laatste hand gelegd aan de Maeslantkering, het sluitstuk van de Deltawerken. De watersnoodramp van 1953 was lang geleden en de laatste watersnood langs de Maas, in 1926 was al bijna vergeten.

Overstromende rivieren

Maar de kwetsbaarheid van Nederland bleek nog altijd groot. Al kwam het water nu niet van zee, maar van de rivieren. In 1993 werden in de Maas al records gebroken. In de omgeving van Roermond en Venlo trad de rivier buiten haar oevers en dorpen die buitendijks lagen, overstroomden. Zo’n 12.000 mensen moesten worden geëvacueerd. Per seconde stroomde er meer dan drieduizend kubieke meter water door de rivier. Nog nooit stroomde er zo veel water door de rivier. De overstromingen legden een pijnlijk dossier bloot: decennia lang was er weinig aan de dijken gedaan. Toen de luchtmacht na het hoogwater de dijken controleerde, bleken die op veel plekken zwak te zijn. De Nederlandse rivierdijken waren geen betrouwbare barrières tegen het water, maar een zorgenkindje.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Als de dijken breken

De records van 1993 zouden niet lang standhouden. In januari 1995 regende het wederom veel in Noord-Frankrijk en de Ardennen. Opnieuw steeg het water in de rivieren, maar dit keer niet alleen in de Maas. Op 25 januari steeg het waterpeil van de Rijn bij Lobith in één dag twee meter.

Dit bleek een voorbode voor de dagen die zouden volgen. Net als in 1993 kregen de inwoners van de buitendijkse dorpen Borgharen en Itteren het advies te vertrekken. Daar kwam het water van de Maas alweer over de oevers. Enkele dagen later overstroomde het centrum van Keulen door de hoge waterstand in de Rijn.

En daar bleef het niet bij. Het water in de rivieren bleef stijgen, in grote delen van Gelderland kwam het water tot aan de toppen van de dijken. In crisiscentra werden voorbereidingen getroffen voor het geval er grootschalig geëvacueerd moest worden. Op een aantal plekken, zoals in Deventer, overstroomden kades al, en veel wegen over de dijken werden afgesloten voor het verkeer.

In de paniek ging al een bericht rond over een evacuatie, dat door de Gemeente Tiel in allerijl moest worden ontkracht. De zorgen waren echter enorm. Als een dijk zou breken, zou het water in een mum van tijd metershoog staan. De overstroming zou te snel gaan om nog te evacueren, zo vreesde men. Een ramp dreigde.

Internationale belangstelling

Inmiddels had de situatie ook de aandacht van de internationale pers getrokken. Journalisten uit landen ver en dichtbij trokken richting het rivierengebied om verslag te doen van de hoge waterstanden. Beelden van ondergelopen huizen en wegen, met zandzakken verzwaarden dijken en buitendijkse plaatsen die als droge eilandjes in een enorme watervlakte lagen, gingen de wereld over. Nederland was weer even dat kleine landje dat eeuwig worstelt met het water.

De regen bleef vallen en het water bleef stijgen. Op 30 januari ontvingen de eerste mensen het advies te evacueren. In het stroomgebied van de Maas en Waal moesten 75.000 mensen een goed heenkomen zoeken, en ook in Gorinchem verlieten duizenden mensen hun huizen. Complete dorpen en steden, zoals Culemborg en Hardinxveld-Giessendam werden compleet verlaten.

Een dag later worden nog eens 70.000 mensen geëvacueerd in de Bommelerwaard, Land van Maas en Waal, en de Ooijpolder. ’s Middags kregen nog eens 140.000 mensen in de Betuwe het bericht dat ze hun huizen moeten verlaten. Ook vee werd geëvacueerd.

Een enorme evacuatie

Bij elkaar werden op 30 en 31 januari van dat jaar bijna 250.000 mensen en een miljoen stukken vee geëvacueerd. Een enorme operatie, de grootste evacuatie sinds de Tweede Wereldoorlog. De overheid richtte opvangplekken in, maar de meeste mensen vonden een veilige plek bij vrienden of familie. Daar wachtten ze voor de TV af of de dijken die hun huis moesten beschermen, het zouden houden.

Bij Ochten leek dat niet te lukken. Daar begon de dijk te schuiven onder de druk van de watermassa. Honderden militairen werden ingezet om met plastic schermen en zandzakken te proberen de dijk bij elkaar te houden. Tegelijkertijd werd het dorp in alle haast ontruimd. Koningin Beatrix bezocht het geëvacueerde gebied. De nationale en internationale pers keek toe. 

Een ramp bleef uit. De dijk bij Ochten hield het, net als de dijken in de rest van het getroffen gebied. Op 2 februari begon het water te zakken, al was daarmee het gevaar niet geweken. De dijken die verzadigd waren met water, konden nog inzakken. De daling van het waterpeil zette echter door, hoewel dat niet zo snel ging als een week eerder. Vanaf 4 februari konden de eerste evacuees terug naar huis. De overstromingen gingen de boeken in als ‘de ramp die niet kwam’.

Grote gevolgen

Hoewel de materiele schade meeviel, waren de gevolgen enorm. Vooral voor de bewoners zelf. De schrik en onzekerheid kwamen bij veel bewoners hard aan, al hadden anderen het over de ‘hoogwatervakantie’, alsof het om een uitje ging.

Na de bijna-ramp veranderde het landschap. Voor de jaren ‘90 hadden bezwaren van omwonenden en milieuorganisaties grote versterkingen van de dijken tegen gehouden. In de jaren na het hoogwater werden de dijken in versneld tempo verhoogd en verbreed, maar dan op zo’n manier dat iedereen - mens én milieu - daar profijt van kon hebben.

Daarnaast werden uiterwaarden afgegraven om de rivieren letterlijk ruimte te geven. Alles zodat het gebied meer water kon verwerken, mocht het hoogwater terugkeren. Akkers en weilanden veranderden in overloopgebieden, die gebruikt werden als waterberging, maar ook als recreatie en natuurgebied. Ook worden de dijken vaker gecontroleerd op mankementen, zodat er - hoopt men - minder vaak een crisissituatie als bij Ochten zal ontstaan.

Leestip:

Hollanders en het water – Twintig eeuwen strijd en profijt
Redactie: Eelco Beukers
Uitgeverij: Verloren
ISBN: 9789065509734
Winkelprijs: €39,-

Bestel Hollanders en het water

Bronnen:

• Burgemeesters.nl: Interview met oud-burgemeester van Tiel Ed van Tellingen 
• Mijn Gelderland: De bijna-ramp 1995; Van dijkversterking naar ruimte voor de rivier
• Levenderivieren.nl: Ruimte voor levende rivieren 
• NOS: terugblik op de wateroverlast in 1995 
• Ark.eu: Hoogwater 1995
• Volkskrant.nl: Op de loop voor het dreigende water - 1 februari 1995

Afbeeldingen:

Overstromingen bij Knooppunt Vught. Rijkswaterstaat, Adviesdienst Geo-informatie en ICT, Beeldbank VenW [Attribution] via Wikimedia Commons