De kortste dag van het jaar, een dag vol vieringen en rituelen

21 of 22 december is elk jaar de kortste dag van het jaar. Dan komt de zon laat op en gaat alweer vroeg onder. Tegenwoordig staan slechts weinig mensen in het westen stil bij de kortste dag van het jaar, maar vroeger was hier veel meer aandacht voor. Zo hadden verschillende culturen feesten, gebruiken en rituelen om stil te staan bij de dag waarop er het minst lang zonlicht was.

De winterzonnewende, ook wel midwinter genoemd, luidt traditioneel het begin van de winter in. De zon staat dan in zo’n stand, dat hoe noordelijker je komt, hoe minder lang er daglicht is. Door dit fenomeen zijn er in boven de noordpoolcirkel zelfs plekken waar de zon rond midwinter een aantal dagen helemaal niet op komt. In Nederland komt op midwinter de zon pas op rond kwart voor negen in de ochtend, om rond half vijf alweer achter de horizon te verdwijnen. Met slechts 7 uur en 45 minuten lang daglicht, is deze dag de kortste dag van het jaar, en dus de langste nacht van het jaar. Hoewel tegenwoordig de meeste mensen in het westen geen waarde hechten aan deze dag, was dat vroeger, en in sommige gevallen nog steeds, bij andere culturen heel anders.

Winterzonnewende in het neolithicum

De oudste gevonden bewijzen tonen aan dat mensen in het neolithicum, het laatste deel van de steentijd, zich al bezig hielden met de stand van de zon en de winterzonnewende. Die vondsten zijn van zo’n 12.200 jaar geleden, oftewel van rond het jaar 10.200 voor Christus. Meerdere tombes, zoals Newgrange in Ierland en Maeshowe in Schotland, zijn georiënteerd op de zonsopkomst tijdens de winterzonnewende. Ook het bekende Stonehenge richt zich naar de plek van de zonsopkomst op deze dag. Welke doelen dit exact had, is onbekend, maar sommige archeologen geloven dat deze bouwwerken op die manier zijn gebouwd vanwege religieuze doeleinden. Zij denken dat de mensen in de steentijd mogelijk rituelen hadden om genoeg zonlicht op te vangen op deze kortste dag van het jaar.

Romeinen vierden Saturnaliën

Van de Romeinen is bekend dat ze meerdere feesten en tradities hadden rondom de winterzonnewende. Eén daarvan was de viering van Saturnaliën, een feest voor de god van de landbouw: Saturnus. Dit feest duurde ongeveer een week lang en eindigde op de kortste dag van het jaar. De Romeinse bevolking deed zich tijdens dit feest ten goede aan veel eten en drinken, en de gehele normale Romeinde orde werd overhoop gegooid. Rond dezelfde tijd vierden de Romeinen Juvenilia. Deze feestdag stond in het thema van de kinderen van de Romeinen, die gevierd moesten worden.

Oude Scandinaviërs vierden het joelfeest

De oude Noordse bevolking vierde op de kortste dag van het jaar de terugkomst van de zon met het joelfeest. Als dank voor deze terugkomst brachten mannen en jongens stukken hout mee naar hun dorp. Al deze stronken hout werden in brand gestoken, en vervolgens vierde de bevolking feest zolang de stukken hout bleven branden. Dit kon enkele dagen zijn, maar in sommige gevallen duurde dit joelfeest zelfs twaalf dagen lang. Elke vonk van het vuur zou symbool staan voor een big of kalf dat in het nieuwe jaar geboren zou worden. Een lang feest zou daarmee een voorbode zijn voor een voorspoedig nieuw jaar.

Met de opkomst van het christendom is het joelfeest langzaam overgegaan in het kerstfeest. Daarbij nam het Christendom een aantal gebruiken uit de vroegere tradities over.  Zo zijn kerstvuren die op veel plekken ontstoken worden, waarschijnlijk afgeleid van de vuren die de Noordse bevolking ontstak tijdens hun feest.

Inca’s gaven dank aan de zonnegod

Ook de oude Inca’s hadden tradities rondom de winterzonnewende. Zij organiseerden feesten voor de zonnegod Inti, die ze Inti Raymi noemden. De drie dagen voor de kortste dag van het jaar, vastten de Inca’s. Op de ochtend dat de zon opkwam na die drie dagen, gingen de Inca in gebed richting de zon. Verder werd er dieren en een speciaal soort bier geofferd aan de zonnegod. Deze feestdag werd in de zestiende eeuw door de Spanjaarden verboden, maar in de twintigste eeuw werd het feest een nieuw leven ingeblazen. Tegenwoordig vieren Inca’s deze feestdag nog steeds, hoewel wel met neppe offers.

Toch is er bij de Inca’s iets anders dan bij ons. Aangezien de Inca’s voornamelijk op het zuidelijk halfrond leven, is hun kortste dag van het jaar rond 21 juni, wanneer het voor ons midzomer is. De Inca’s voeren deze ceremonies dus uit rond 21 juni en niet rond 21 december, wat voor ons de kortste dag is.

Voor de Zuni begint het nieuwe jaar met de kortste dag

De Inca’s zijn niet de enigen die de kortste dag van het jaar nog altijd vieren. Zo vieren de Zuni, een Noord-Amerikaans inheems volk, het begin van hun nieuwe jaar tijdens de winterzonnewende. Dit wordt gevierd door middel van een traditionele dans, genaamd de shalako. Een zonnepriester kondigt na dagen van vasten en bidden de hergeboorte van de zon aan. Hierna begint de shalako, die vier volle dagen duurt. Met het einde van de dans, wordt het nieuwe jaar ingeluid. De Hopi, een ander inheems volk in Amerika, vieren een soortgelijk feest. Zij vieren de hele nacht feest, waarbij ze grote vuren aansteken, dansen en soms cadeaus geven. 

China kijkt uit naar langere dagen

Ook in China wordt de kortste dag van het jaar gevierd, met Dong Zhi. Deze dag verwelkomt de terugkerende steeds langer wordende dagen, die volgens Chinese legenden positieve energie en geluk met zich mee zullen brengen. Hoewel het vroeger waarschijnlijk een feest voor de oogst was dat alleen door boeren en vissers werd gevierd, wordt het tegenwoordig door het hele land gevierd. Families komen bij elkaar en eten vaak een gezamenlijke maaltijd. In het zuiden van het land worden voornamelijk rijstballen gegeten bij de viering, terwijl er in het noorden juist met vlees gevulde dumplings worden gegeten.

Iraniërs vieren de langste nacht van het jaar

Ook wordt in Iran de kortste dag van het jaar gevierd, alleen met een iets andere insteek. Met Shab-e Yalda vieren Iraniërs namelijk niet de kortste dag, maar juist de langste nacht van het jaar. Dit oude feest is bedoeld om mensen in de lange en donkere nacht te beschermen tegen kwaadaardige entiteiten. Zij vieren de overwinning van de zonnegod Mithra op de duisternis. Door tijdens deze lange nacht samen te zijn, beschermen Iraniërs elkaar tegen kwaad. Ook steken mensen vuurtjes aan tijdens de nacht, om zo een weg te vinden door de duisternis. Sommige mensen blijven de hele nacht hiervoor op, hoewel anderen na verloop van tijd het gemak van hun bed opzoeken. Het feest komt voort uit de centraal-Aziatische en Perzische culturen en staat daarom op gespannen voet met de ideologie van het heersende Iraanse regime, dat meerdere pogingen heft gedaan – en doet – om het feest de kop in te drukken of op z’n minst aan te passen aan de ideologie van het regime. Desondanks komen op veel plekken in Iran, maar ook in andere Centraal-Aziatische landen veel mensen nog altijd samen om Shab-e Yalda te vieren.

Hoewel de meeste westerse culturen tegenwoordig slechts beperkt stilstaan bij de kortste dag van het jaar, zijn er gedurende de geschiedenis veel verschillende culturen geweest waar deze dag wel degelijk een belangrijke betekenis had. In meerdere culturen wordt de winterzonnewende daarom vandaag de dag ook nog gevierd.

Bronnen:

• History: Winter Solstice 
• Sky History: the winter solstice 2023: The shortest day of the year 
• CNN: Winter solstice: The shortest day and longest night of the year 
• Wetenschap in beeld: Winterzonnewende 2024: De kortste dag van het jaar
• Mental Floss: 25 Facts About the Winter Solstice, the Shortest Day of the Year