De Nederlandse politie tijdens WO II: aanpassing vs. verzet

De Nederlandse politie had het zwaar tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Duitsers voerden harde hervormingen door en duldden geen tegenspraak. Toch vond de verzetsgeest ook zijn weg in het handhavingsapparaat van ons land.

Johann Rauter & de Endlösung

Op 31 juli 1941 kreeg de politiechef Reinhard Heydrich, NSDAP lid van de Rijksdag en hoofd van de Beierse politie, toestemming om de voorbereidingen te treffen voor de Endlösung: de systematische uitroeiing van het Joodse volk. In Nederland pikte Johann Rauter dit idee als eerste op. Hij was de hoogste vertegenwoordiger van de SS en hiermee ook hoofdverantwoordelijke voor de vervolging en onderdrukking van het Nederlandse verzet en de deportatie van de Joden.

Ministerie van Justitie

Rauters’ invloed op de Nederlandse veiligheidsdienst was enorm. Hij riep een speciale administratieve sectie in het leven, die zich bezighield met de deportatie van Nederlandse joden. Daarnaast bracht hij de organisatie van de korps marechaussee, de rijksveldwacht en de rijksrecherche onder beheer van het ministerie van Justitie, dat geleid werd door NSB-lid Jacobus Schrieke. De Nederlandse politie onderging ook drastische veranderingen en zou gereorganiseerd en gestroomlijnd worden in overeenstemming met de Duitse wensen volgens een structuur die de Duitse politieorganisatie weerspiegelde.

Duits model

Allereerst werd de vorming van een nationale politieleiding onder handen genomen en kort daarop begonnen een aantal van de belangrijkste Gemeentepolitiechefs hun eigen korpsen om te vormen naar Duits model. Dit was vooral gebaseerd op angst voor de Duitse bezetter en de hoop op behoud van de eigen functie. Met de acceptatie van de Duitse hervorming kreeg de gemeentepolitie allerlei maatregelen opgelegd die tegen de rechtsorde indruisten. Zo werden zij belast met de taak van het ontslaan van Joodse politie-eenheden en werden zij geacht hulp te bieden bij het opsporen van personen en het uitleveren aan de vijand. Zo werden tussen 1941 en 1943 de meest voorname korpsen van de gemeentepolitie in Nederland omgevormd tot Duitsgezinde eenheden.

Ideologische herstructurering

Er vond ook een ideologische herstructurering plaats in bepaalde compartimenten van de politie. Er ontstonden zo nationaalsocialistisch ‘getrainde’ politie-eenheden die de Duitse orders zonder meer zouden opvolgen. Omdat zij hun opleiding genoten in Schalkhaar werden deze eenheden al snel de Schalkhaarders genoemd. Naast deze Schalkhaarders werden in 1942 de Nederlandse SS en Weerafdeling van de NSB ondergebracht bij de Vrijwillige Hulppolitie. Dit waren de meest fanatieke navolgers van de Duitse regels. Na de Februaristaking (25 en 26 februari 1941), werden veel leidinggevenden van de politie ontslagen en koos de bezetter zijn eigen superieuren. Sybren Tulp werd gekozen als hoofdcommissaris van de Amsterdamse politie en regeerde hier met harde hand.

Verzet

Ondanks de grote druk die de Duitse bezetters uitvoerden op het Nederlandse ambtenarenapparaat en de veiligheidsdienst, ontstond er na verloop van tijd toch enige vorm van verzet bij de politie. Allereerst kwam er veel verzet tegen de invoering van de Jodenster. Deze weerstand werd aangewakkerd door de media en de Rooms-katholieke Kerk. Zij deden een oproep aan de gehele samenleving om de Jodendeportatie tegen te gaan. Ondanks dat verzet tegen de Duitse orde zware materiële en persoonlijke consequenties kon hebben, ontstond er binnen de Nederlandse politie steeds sterker een beweging die zich afkeerde tegen de taken die zij uit moesten voeren. Veel agenten weigerden dienst, doken onder of voegden zich bij verzetsgroepen.

Stil verzet

Naast openlijk verzet bestond er binnen de burelen van de Nederlandse politie ook veel ‘stil’ verzet. Veel agenten deden zich voor als welwillend tegenover de Duitse bezetter, om vervolgens Joden al van te voren te waarschuwen wat hen te wachten stond. Ook wilde men nog wel eens ‘per ongeluk’ iemand over het hoofd zien. Ondanks dit openlijk en stil verzet, was het voor veel politiemensen een onmogelijke situatie. Veel van de zich verzettende politie werd vervangen door personeel dat zich wel wist te houden aan de Duitse veiligheidsregels. Ook kozen veel Nederlandse politiemannen ervoor om de Duitse bevelen braaf op te volgen. Dit had meestal weinig met ideologie te maken, maar veel meer met angst, eigen veiligheid en het simpele feit dat er brood op de plank moest komen.