Desiderius Erasmus en de Reformatie

Zijn 'Lof der Zotheid' wordt wel gezien als het boek dat de weg vrijmaakte voor de Reformatie. Hoewel Maarten Luther en Desiderius Erasmus allebei misstanden in de katholieke kerk aan de kaak stelden, deden ze dit op heel verschillende manieren en met een ander doel. 

Waar Erasmus met redelijkheid en respect de kerk van binnenuit wilde veranderen, bond de veel fellere Luther de strijd aan met de Roomse leer en keerde hij zich tegen de kerk. Lees hier alles over humanist Erasmus en zijn bijdrage aan de Reformatie.

Onwettig kind

Erasmus werd waarschijnlijk op 28 oktober in Rotterdam of in Gouda geboren als Geert Geerts. Onzeker is ook in welk jaar dit precies was, waarschijnlijk in het jaar 1466, 1467 of 1469. Zijn doopnaam was Erasmus, die hij te danken had aan Erasmus van Formiae, een populaire heilige uit de vijftiende eeuw. Zijn vader was priester in Gouda en zijn moeder diens huishoudster. Erasmus was een onwettig kind.

Kloosterleven

Vanaf 1473 zat Erasmus op school in Gouda, Utrecht, Deventer en ’s Hertogenbosch. Hier kreeg hij onder andere de vakken Latijn en Grieks. In 1487 deed Erasmus zijn intrede in het Klooster te Stein in Gouda. Hier las hij veel werken van auteurs uit de Klassieke Oudheid en van Italiaanse humanisten die de Oudheid deden herleven. Ook schreef Erasmus hier zijn eerste werken. In 1492 werd hij ingewijd als priester. Dit opende voor hem een aantal mogelijkheden tot studie. Het kloosterleven benauwde Erasmus echter door de strenge regels en verplichtingen. Hij verliet het klooster dan ook niet veel later.

Burgers opvoeden tot verantwoordelijke christenen

In 1495 begon Erasmus een studie theologie in Parijs, waar hij veel medehumanisten leerde kennen. Vanaf dat moment reisde Erasmus als zelfstandig wetenschapper heel Europa door, waardoor hij veel nieuwe mensen ontmoette. Hij leefde van de opbrengsten van zijn geschriften. Daarnaast ontstond er een groeiende schare bewonderaars die hem steunde. In 1500 schreef Erasmus in Parijs zijn eerste boek, de Adagia. Dit was een verzameling klassieke spreekwoorden en werd één van de eerste bestsellers na de uitvinding van de drukpers. Daarnaast schreef hij nog vele werken die de burgers moesten opvoeden tot verantwoordelijke christenen.

Lof der zotheid

Het meest bekende werk van Erasmus is de Lof der zotheid. Hij schreef het werk in 1509 en droeg het op aan zijn goede vriend en Engelse humanist Thomas More, die later het toonaangevende Utopia zou schrijven. Erasmus stelde in het werk aan de hand van de vrouw Zotheid allerlei misstanden aan de kaak. Erasmus stak in het boek de draak met de wijze waarop iedereen zijn eigenbelang vooropstelt. Daarnaast werden kerkelijke misstanden en het gedrag van de geestelijken aan de orde gesteld. Hierdoor wordt het boek ook gezien als een werk dat de weg vrijmaakte voor de Reformatie.

Erasmus weigert kant te kiezen

Door zijn kennis van de oude Griekse taal raakte Erasmus ervan overtuigd dat de Bijbel niet goed vertaald was. Hij vertaalde hierop het Nieuwe Testament opnieuw van het Grieks naar het Latijn. Hiermee wilde hij de verschillen met de op dat moment gebruikelijke Vulgaat aantonen. De katholieke Kerk verweet hem dat hij hiermee aanzet had gegeven tot de Reformatie van kerkhervormer Maarten Luther. In de polarisatie die vanaf 1517 volgde op het optreden van deze Luther koos Erasmus echter geen kant. Hij was niet bereid met de katholieke kerk te breken en hoopte dat de ontstane verschillen met gezond verstand te overbruggen waren. Hij wilde boven beide partijen staan en bemiddelen.

Bestaat de vrije wil?

Waar Luther eerst een groot bewonderaar was van Erasmus en zichzelf slechts een 'broedertje in Christus' noemde in een brief naar de humanist, veranderde dit in de loop van de tijd. Erasmus wilde zich niet in de 'strijd' mengen, dus moest hij zich vooral ook nergens mee bemoeien, vond Luther. In 1524 kwamen ze compleet tegenover elkaar te staan, in een controverse over de vrije wil. Erasmus geloofde in een vrije wil, die verantwoordelijkheid bij de mens zelf legde, terwijl Luther er zeker van was dat alles onderhevig is aan wat God tevoren heeft bepaald.

Nuance van een nuchtere humanist

Tot aan zijn dood in 1536 bleef Erasmus op zijn gematigde, harmonieuze manier opkomen voor een ontspannen houding tegenover verschillen in godsdienstbeoefening. Het ging toch niet om de kerk als instituut, maar om het hart van het individu, daar was hij van overtuigd. In het geweld van grote waarheden in de onzekere tijd van de Reformatie, was er echter weinig plaats voor de nuance van deze nuchtere humanist.

Leestip:

Thomas More, zijn wereld en zijn Utopia. Een humanistische fantasie uit 1516 in haar historische context bezien
Auteur: Petty Bange
Uitgever: Verloren
ISBN: 9789087046545
Winkelprijs: €19,–

Bestel Thomas More, zijn wereld en zijn Utopia