Geschiedenis van de Nederlandse gemeente

Op 21 maart 2018 zijn er weer gemeenteraadsverkiezingen. In 335 gemeenten kan er gestemd worden over wie er in de gemeenteraad komt. Wist je dat de Nederlandse gemeente al ruim twee eeuwen oud is? De status 'gemeente' werd als eerste gebruikt tijdens de Bataafse Republiek (1795-1806).

Republiek der Verenigde Nederlanden

In de Republiek der Verenigde Nederlanden (1588 -1795) kende men een sterk lokaal bestuur. De meeste grote Nederlandse plaatsen hadden stadrechten, waardoor zij hun eigen belastingen mochten heffen en toestemming kregen om zelf hun bestuurders te benoemen. Daarnaast hadden zij ook de rechtspraak grotendeels in eigen handen. Op het platteland was eveneens sprake van grote autonomie. Daar had de lokale heer het meestal voor het zeggen.

Bataafse Republiek

Aan dit systeem kwam echter al snel een einde na de oprichting van de Bataafse Republiek in 1795. Naar Frans voorbeeld werden alle dorpen en steden in de Staatsregeling des Bataafschen Volks (1798) gelijk gesteld en kregen zij de status ‘gemeente’. Over het algemeen waren dit slechts administratieve instellingen met uitvoerende taken, waardoor de stedelijke autonomie grotendeels verloren ging. In 1811 werd in de Gemeentewet vastgelegd dat een gemeente minimaal 500 inwoners moest hebben, maar dat het beste gestreefd kon worden naar minstens 2.000 inwoners per gemeente.

Verenigd Koninkrijk der Nederlanden

Met de oprichting van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden in 1815 werden deze besluiten aanvankelijk teruggedraaid. De steden kregen hun autonomie terug en het platteland kwam weer onder het bestuur van een lokale heer. Met de grondwetsherziening van 1848 maakten de Nederlandse gemeenten echter een definitieve terugkeer. Er werd vastgelegd dat steden en dorpen weer gelijk waren en dat zij beiden onder het bewind kwamen te staan van een door de koning benoemde burgemeester. Iedere gemeente moest bovendien bestaan uit minstens 25 kiesgerechtigden, ofwel belastingbetalende mannen.

Herindelingen 20e eeuw

Eind 19e eeuw begon de Nederlandse overheid met een proces van herindelingen van gemeenten. Kleinere gemeenten werden samengevoegd waardoor het aantal gemeentes uiteindelijk terugliep van 1121 in 1900 naar 380 in 2018. Het motief achter de terugdringing van het aantal gemeenten was dat grotere gemeenten sterker zouden zijn en meer verantwoordelijkheden aan zouden kunnen. Aanvakelijk gingen deze herindelingen traag, maar met de intrede van Kabinet Lubbers I in 1982 namen ze in schaal geleidelijk toe. Inspelend op de ontevredenheid van de bevolking, pleitte Pim Fortuyn in 2002 in zijn verkiezingsprogramma voor het afschaffen van de herindelingen. Kabinet Balkenende I stemde hiermee in. Sindsdien kunnen gemeentelijke herindelingen niet langer van bovenaf worden opgelegd. In het huidige beleid mogen gemeentes alleen opnieuw worden ingedeeld als de betrokken gemeentes dit zelf hebben goedgekeurd.