Gevreesde VOC-registratie in Sri Lanka werd ook ten voordele van de bevolking gebruikt

De Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) dwong de Sri Lankaanse bevolking in de 18e eeuw zich te registreren. Hoewel het doel van deze registratie was dat de VOC de arbeidsdiensten en landbouwproducten van Sri Lanka kon exploiteren, bood dit ook voordelen voor de inheemse bevolking. De Sri Lankanen leken het proces steeds meer voor zich te laten werken, bijvoorbeeld door eigendom veilig te stellen. Historicus Luc Bulten van de Radboud Universiteit: ‘De registers geven inzicht in hoe de Sri Lankaanse bevolking leefde en omging met een koloniaal bewind.’

In de 18e eeuw moest een groot deel van Sri Lanka buigen voor het bewind van de VOC. Duizenden inheemse families en hun landbezit werden geregistreerd door klerken en dienders, zodat de VOC van de Sri Lankaanse arbeiders en landbouwproducten kon profiteren. Luc Bulten doet onderzoek naar de inwoners van gekoloniseerde gebieden en maakte hiervoor voornamelijk gebruik van de VOC-archieven (beheerd door het Nationaal Archief in Den Haag) omdat er weinig inheemse bronnen bewaard zijn gebleven. ‘We weten al veel over de koloniale machthebbers, maar minder over de inwoners van gekoloniseerde gebieden. Met dit onderzoek probeer ik bij te dragen aan meer inzicht in dat perspectief.’

Mensen wisten de situatie in hun voordeel om te draaien

Het lijkt erop dat succesvolle registratiesystemen in de geschiedenis alleen standhielden als geregistreerden er zelf ook voordeel uithaalden, aldus Bulten. Hij noemt Sri Lanka als voorbeeld. ‘Er staan honderdduizenden stukken land en mensen in de registers. Dat is voor die tijd bijna ongeëvenaard.’ In eerste instantie was er weerstand tegen de registratiedrang van de VOC, maar later in het proces gebruikten de Sri Lankanen de registratie steeds meer in hun voordeel. Bijvoorbeeld in het geval van eigendom veiligstellen: ‘De buurman heeft zich een stuk van jouw land toegeëigend en dan verwijs jij naar een extract uit de thombo (registers) waaruit blijkt dat dat land aan jouw familie toebehoort.’ Een vergelijkbare zaak: ‘Ik kwam het verhaal tegen van een tot slaaf gemaakte vrouw die wist te ontvluchten en daarna een gezin sticht.’ Deze vrouw werd jaren later opgespoord door haar voormalige slavenhouder, die haar kinderen als zijn slaven wilde laten registreren. ‘De vrouw heeft ondertussen haar kinderen in het register laten opnemen als vrije mensen, dus zij wint de zaak.’

Waarom Sri Lanka?

Sri Lanka heeft een uitgebreid registratiesysteem, maar lang niet alle landen hadden dat in die tijd. Volgens Bulten heeft dat te maken met de geschiedenis van het land. In Sri Lanka bestond er al een vorm van registratie, door de ingewikkelde erfsystemen in de agrarische samenleving. VOC maakte hier gebruik van en breidde de al bestaande registratiesystemen nog verder uit.

Polyandrische relaties: konden voor problemen zorgen

Deze registratie betrof de hele bevolking, dus ook de groepen waar gewoonlijk minder over bekend is, zoals vrouwen, tot slaaf gemaakten en kinderen. Polyandrische relaties, waarbij een vrouw meerdere partners had, kwamen in die tijd ook voor. Zeker als er kinderen waren, kon deze situatie flinke problemen opleveren. De kinderen uit de polyandrische relatie hadden dan bijvoorbeeld een conflict over het verdelen van land. ‘In getuigenverklaringen zie je dan hoe de VOC-rechtbank aan dorpelingen vraagt hoe polyandrie precies werkt en hoe ze weten welk kind van welke vader is. Dat wisten ze niet: kinderen waren in zulke relaties van alle vaders.'