Het Englandspiel: de Duitse list die leidde tot een oorlogsdrama

“Zolang je waardevol bent, heb je een overlevingskans.” Dit zei verzetsstrijder Huub Lauwers na de Tweede Wereldoorlog over zijn betrokkenheid bij het Englandspiel, een sluwe en beruchte Duitse spionageoperatie die plaatsvond van 1942 tot 1944. Tijdens deze operatie lukte het de Duitsers om de geallieerden met behulp van gewiekste contraspionage om de tuin te leiden, wat resulteerde in de arrestatie en exploitatie van tientallen Nederlandse verzetsstrijders. Hoe verliep deze operatie?

Wat was het Englandspiel?

Het Englandspiel was een succesvolle operatie van de Abwehr, de Duitse contraspionagedienst. Tijdens de missie werden tientallen Nederlandse geheimagenten van de Britse Special Operations Executive (SOE) gearresteerd en gevangengenomen. Deze agenten waren door de Britten boven Nederlands grondgebied gedropt om vanuit bezette gebieden gecodeerde informatie te verstrekken aan de geallieerden. De zenders van de geheimagenten werden in beslag genomen en door de Duitsers gebruikt om informatie naar de Britten te versturen, zodat de Britten op een verkeerd spoor werden gebracht.

Voorgeschiedenis

De SOE werd in juli 1940 opgericht door de Britse overheid met als doel om via sabotage en spionage de Duitsers en hun bondgenoten uit te schakelen of te dwarsbomen. Hieronder viel ook het aanzetten tot verzet in de door de Duitsers bezette gebieden. De organisatie had afdelingen door heel Europa. De tak van de SOE die in Nederland opereerde, de Dutch Section, kreeg in 1942 de taak om het 'Plan voor Holland' uit te voeren: een plan waarbij geheimagenten vanuit Engeland samen met het Nederlandse verzet een ondergronds leger van 1100 man op zouden bouwen, om uiteindelijk de bevrijding van Nederland mogelijk te maken. De communicatie tussen de Dutch Section en de Nederlandse Centrale Inlichtingendienst (CID) verliep verre van vlekkeloos: de leider van de CID, François van ’t Sant, kon naar eigen zeggen niet goed omgaan met de “prutsers” van de SOE. De CID had veel betere banden met de MI6, een andere Britse inlichtingendienst.

De eerste in Nederland gedropte geheimagenten van de SOE en MI6 werden al in 1941 gearresteerd. De Duitsers waren toen al lang en breed op de hoogte van de aanwezigheid van een groot aantal illegale radiostations en -zenders. De radiotelegrafist Hans Zomer werd in juli van dat jaar gearresteerd door de Sicherheitspolizei (Sipo) en op zijn zendadres werden gecodeerde berichten van de Britten gevonden, met de gedecodeerde versies erbij. Agent Willem van der Reyden gaf na zijn arrestatie vrijwillig zijn code af aan de Duitsers. Door deze en andere fouten van geheimagenten konden de nazi’s met succes de codes van de Britten ontcijferen.

Het verloop van het Spiel

In november 1941 werden SOE-agenten Huub Lauwers en Thijs Taconis gedropt in de buurt van Ommen. Lauwers wist een aantal succesvolle berichten naar Londen te sturen, maar in januari 1942 werd hij ontdekt als geheimagent doordat hij en Taconis contact hadden gelegd met een Nederlandse verzetsgroep die zonder dat ze het wisten vol zat met Duitse spionnen. Één van hen, Matthijs Ridderhof, wist het vertrouwen van Taconis te winnen en speelde alle bruikbare informatie die hij van Taconis kreeg door aan de Duitsers. Niet veel later werd Lauwers gearresteerd, met gedecodeerde telegrammen op zak. Met deze arrestatie begon het Spiel pas echt: het hoofd van de Duitse Abwehr in Nederland, Hermann Giskes, besloot om te doen alsof de opgepakte geheimagenten nog in vrijheid opereerden, door via de illegale zenders die hij uit de lucht gehaald, valse informatie te verzenden en zo de Britten om de tuin te leiden. Lauwers ging dus door met zijn zendingspraktijken, maar volledig onder de regie van Giskes en de Duitse Abwehr. Elk bericht uit Londen werd keurig geregistreerd en beantwoord vanuit het perspectief van de Nederlandse agent. Zo wisten de Duitsers precies te dirigeren welke informatie Londen ontving en welke voor hen achtergehouden werd, zonder dat de vijand het door had. In een poging Londen te waarschuwen, liet Lauwers zijn security-check – het maken van opzettelijke structurele fouten in berichten zodat Londen weet dat deze betrouwbaar zijn – achterwege in alle berichten die de Duitsers hem lieten verzenden naar Engeland. Lauwers verwachtte dat zijn arrestatie en de waarschuwing die hij naar Londen gestuurd had ervoor zouden zorgen dat de Britse geheime diensten geen agenten meer zouden sturen, maar niets was minder waar: hoewel de dropping van een nieuwe agent op Nederlandse bodem aanvankelijk uitgesteld werd, vonden er na een tijdje toch nieuwe droppings van agenten en materiaal plaats. Agent na agent kwam hierdoor in handen van de Duitsers en terwijl de Duitsers valse berichten bleven versturen, gingen de Britten vrolijk door met het “offeren” van Nederlandse geheimagenten.

Iedere gearresteerde agent werd verhoord door de Duitsers en vervolgens geïnterneerd in kamp Haaren, in Noord-Brabant. Doordat er zoveel agenten gearresteerd werden, hadden de Duitsers ontzettend veel informatie en zenderlijnen. Het gehele netwerk van de Dutch Section kwam in Duitse handen. Hanns Rauter, vertegenwoordiger van de SS in Nederland, verklaarde zelfs dat hij verwachtte de precieze datum van een geallieerde invasie via dit Spiel te weten te komen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Het einde van het Spiel

Om het Plan voor Holland te laten slagen, verzocht Mattheus de Bruijne van de CID de aangewezen leider van het plan die in Nederland was, terug te keren naar Groot-Brittannië, zodat deze persoonlijk verslag kon doen. De Duitsers konden natuurlijk niet bekennen waarom dit onmogelijk was en dus maakten zij de Britten wijs dat de aangewezen leider van het plan was omgekomen, waarop de Britten een nieuwe leider aanwezen. Toen het verzoek van De Bruijne nogmaals geweigerd werd, werd De Bruijne argwanend. De Bruijne en de nieuwe leider van de SOE besloten na een verwarrend telegram de droppings van agenten tijdelijk stop te zetten. Op 30 augustus 1943 lukte het twee agenten te ontsnappen uit kamp Haaren en de Nederlandse en Britse autoriteiten via een telegram op de hoogte te stellen van de situatie. Zij hadden nu eindelijk door dat de Duitsers een spel met ze hadden gespeeld. Begin 1944 kwamen de Duitsers erachter dat de Britten het spel door hadden en maakten ze een einde aan het spel. De Bruijne had vanuit Londen gewerkt aan een plan om de geïnterneerde agenten uit kamp Haaren te bevrijden, maar voor de meesten was het te laat. Een deel werd gefusilleerd in Rawicz, in Polen. Een ander deel werd op transport gezet naar concentratiekamp Mauthausen, waar ze dwangarbeid moesten verrichten en zwaar mishandeld werden. De agenten die dit overleefden werden op 7 september 1944 alsnog gefusilleerd. Slechts een klein aantal agenten die meewerkten aan het Spiel wisten te ontkomen of de kampen waar ze terechtkwamen te overleven.

Hadden de Britten het door?

Toen Lauwers in zijn eerste bericht na zijn arrestatie zijn security-check wegliet, werd dit gelijk opgemerkt door de MI6 en doorgegeven aan de SOE. De leider van de Dutch Section, Charles Blizard, interpreteerde dit echter als een teken van nervositeit of slechte apparatuur, in plaats van als waarschuwing dat Lauwers gearresteerd was. Het contact werd dus niet verbroken. Dit kwam meerdere malen voor. De schuld hiervoor werd gegeven aan het feit dat de security-checks te eenvoudig waren en daardoor niet betrouwbaar. Als een bericht met fouten binnenkwam in Londen, werd dit vaak geweten aan het feit dat de verbinding met Londen zwak was. Er was geen enkele manier om te controleren waarom er een fout gemaakt werd in een bericht of wat de exacte reden was voor de afwezigheid van een security-check: direct vragen ging simpelweg niet.

Na de oorlog werd vaak gesuggereerd dat de Britten wel op de hoogte waren van het feit dat de Duitsers het gehele zendernetwerk in handen hadden. De Britten zouden de Duitsers met het Plan voor Holland willen laten geloven dat de geallieerde invasie in Nederland zou beginnen. Een andere theorie is dat de Britten ervoor wilden zorgen dat de Duitsers zich onnodig bleven richten op het verzetsnetwerk in Nederland, om er zo voor te zorgen dat er een grote troepenmacht gestationeerd zou zijn in Nederland waardoor de Duitsers minder aandacht zouden hebben voor andere oorlogskwesties en de Duitse troepen gunstiger verdeeld waren tussen het Oostfront en het Westfront. Op die manier zouden de Britten een bepaalde regie kunnen hebben over Duitse troepenverplaatsingen. Voor deze theorieën is echter nooit sluitend bewijs gevonden en volgens onderzoeken door overheden en historici is het niet aannemelijk dat de Britten op deze manier zoveel agenten en materiaal zouden offeren. De onderzoeken vinden de oorzaken van het drama eerder in de slordige ontvangst van zendingen in Londen, de slechte uitrusting van de SOE Dutch Section, en de goede vaardigheid van de Duitsers in het opsporen en onderscheppen van illegale activiteiten, die daar tegenover stond.