Historische achtergrond van het pauselijk conclaaf

Al eeuwenlang worden pausen gekozen. Na de begrafenis van een overleden paus, komen kardinalen met hun gevolg bij elkaar om uit hun gelederen een nieuwe paus te kiezen, het zogeheten ‘conclaaf’. Hoe is dat ontstaan? 

Tot en met de 11e eeuw waren de richtlijnen voor de pauselijke verkiezing erg willekeurig. Naast een handjevol kardinalen hadden ook andere geestelijken en zelfs Romeinse aristocraten inspraak bij de benoeming van een nieuwe paus. Pauselijke verkiezingen stonden daarom vrijwel altijd in het teken van familiaire machtsspelletjes en vriendjespolitiek. Hier kwam in 1059 verandering in, toen paus Nicolaas II de pauselijke bul Nomine Domini uitvaardigde. Daarin bepaalde hij dat alleen kardinalen bevoegd waren om de leider van de Rooms-katholieke kerk aan te wijzen.

Herkomst van ‘conclaaf’

Gedurende de lange middeleeuwen was het niet ongebruikelijk dat pausverkiezingen buiten Rome werden gehouden. Zo kwam het kardinaalscollege, dat meestal bestond uit enkele tientallen kardinalen, ook vaak samen in Italiaanse steden zoals Perugia of Viterbo. In Perugia vond in 1216 het eerste echte ‘conclaaf’ plaats. Het begrip ‘conclaaf’ is afgeleid van het Latijnse cum clave: wat ‘met sleutel’ betekent. Dit verwijst naar het kardinaalscollege dat tijdelijk achter slot en grendel verdwijnt om afgesloten van de buitenwereld een weloverwogen keuze te kunnen maken. In 1216 lieten de kardinalen zich door de inwoners van Perugia opsluiten in het Palazzo delle Canoniche, in de hoop op die manier tot een snellere keuze gedwongen te worden.

Langdurige conclaven

Pas in 1276 werd de conclaafvorm voor het eerst verplicht gesteld, naar aanleiding van het Ubi Periculum die in 1274 door paus Gregorius X was uitgevaardigd. Deze bul, die strenge richtlijnen voor de pausverkiezing bevatte om zo de procedure te verkorten, volgde op de langste pausverkiezing uit de geschiedenis. De verkiezing van Gregorius X tot paus duurde van 1268 tot 1271, waardoor er bijna drie jaar sprake was van een sede vacante. Andere dieptepunten waren het conclaaf van 1292 tot 1294 en een conclaaf op Franse bodem tijdens de ‘Babylonische Ballingschap der Pausen’ (1305-1378), die respectievelijk 822 en 828 dagen duurden. Niet alle conclaven duren zo lang. In 1939 hadden de kardinalen slechts twintig uur nodig om paus Pius XII aan te wijzen. 

Kardinaalscollege

Tussen de 13e en de 16e eeuw groeide het aantal kardinalen dat deel mocht nemen aan het conclaaf aanzienlijk. In 1241 bestond het kardinaalscollege nog uit slechts tien personen, waarvan er bovendien één overleed als gevolg van slechte hygiënische omstandigheden in het Septizonium in Rome. In 1588 zag paus Sixtus V zich echter genoodzaakt de maximale omvang van het college vast te stellen op zeventig kardinalen. Vervolgens duurde het nog bijna drie eeuwen voordat het kardinaalscollege een vaste ruimte kreeg toegewezen voor het conclaaf. Vanaf het driedaagse conclaaf in 1878, waarna Leo XIII de Heilige Stoel mocht bekleden, vindt het conclaaf plaats in de Sixtijnse kapel. Tijdens het pontificaat van paus Paulus VI (1963-1978) werd het maximumaantal kardinalen vastgesteld op 120. Dit geldt tot op de dag van vandaag. Paulus VI bepaalde in 1970 eveneens dat alleen kardinalen die jonger zijn dan tachtig jaar deel mogen nemen aan het conclaaf.

Domus Santa Martha

Tot en met 1978 was de Sixtijnse kapel van binnen en buiten op slot, waardoor de kardinalen op provisorische houten veldbedden de nacht door moesten brengen. Tegenwoordig is het de kardinalen echter toegestaan van hun nachtrust te genieten in de nabijgelegen Domus Santa Martha. Op de eerste dag van het conclaaf lopen ze vanaf deze locatie naar de Sint Pieter om de mis Pro Eligendo Summo Pontifice (‘Voor de keuze van de nieuwe paus’) bij te wonen. Vervolgens volgt de processie naar de Sixtijnse kapel. Traditiegetrouw wordt het conclaaf daar met de woorden “Extra Omnes” (“Iedereen naar buiten”…behalve de kardinalen), ceremonieel ingeluid.

Wanneer één van de kardinalen daadwerkelijk 77 of meer stemmen heeft vergaard, dient hij door het uitspreken van “Accepto” zijn ambt te aanvaarden en de naam die hij als paus aan zal nemen bekend te maken. Met zowel witte rook als het luiden van de klokken wordt dit vervolgens aan de buitenwereld kenbaar gemaakt. Zo kan er bij de toegestroomde mensenmassa geen twijfel over bestaan dat de volgende woorden weer uitgesproken mogen worden: “Habemus Papam” (We hebben een paus”). Na de introductie van de nieuwe paus op het balkon van de Sint-Pietersbasiliek geeft hij meteen zijn eerste zegen: Urbi et Orbi (‘Voor stad en wereld’).

Herkomst van de paus

Tot nu toe is het overgrote deel van de pausen altijd van Italiaanse komaf geweest. Omdat tot halverwege de twintigste eeuw het grootste deel van de katholieke gelovigen uit Europa afkomstig was, lijkt dat ook logisch. Maar inmiddels zijn de verhoudingen anders. Zowel in Zuid-Amerika als in Afrika wonen inmiddels meer katholieken dan in Europa en in Azië groeit het aantal gelovigen snel. Naar schatting is inmiddels de helft van de katholieke gelovigen Zuid-Amerikaans en is een vijfde deel Afrikaans. Paus Franciscus was de eerste paus sinds de vroege middeleeuwen die niet uit Europa kwam en gezien de verhoudingen zou het niet meer dan logisch lijken dat we in de (nabije) toekomst veel meer pausen van buiten Europa gaan zien. Paus Franciscus stelde tijdens zijn pontificaat meerdere kardinalen aan uit het Midden-Oosten, Afrika en vooral Azië waardoor het conclaaf van 2025 iets representatiever is geworden. De kans dat een de volgende paus afkomstig is uit Azië is daarmee groter geworden. Desondanks zijn de kardinalen die in 2025 door experts als ‘grootste kanshebbers’ worden gezien, wederom voornamelijk Europees. Dat een van deze 'kanshebbers' ook daadwerkelijk paus wordt, is echter maar te bezien. De verkiezing van Franciscus kwam voor velen ook als een grote verrassing.