Hoe Gustav Zander de wereld van het sporten veranderde

Fitnessen is populairder dan ooit. Zelfs nu de sportscholen al lange tijd gesloten zijn, zoeken mensen zelf naar manieren om hun lichaam fit te houden door middel van fitnessapparaten en -materialen. Eén man in het bijzonder is verantwoordelijk voor de methodes achter deze apparaten: de Zweedse therapeut en orthopeed Dr. Gustav Zander. Hij was de eerste die actief een verband legde tussen fysieke inspanning en het algemeen welzijn van het lichaam. Wat hield zijn methode in en wat merken we er nu nog van?

Lang voordat Zander met zijn methodes en uitvindingen kwam, werden er al materialen en apparaten ontwikkeld die helpen bij het trainen en het fitnessen. De eerste sportscholen zijn zelfs helemaal terug te leiden tot 776 v. Chr., toen de Grieken de zogenoemde gymnasion oprichtte. De Grieken gingen zelfs zo ver om fitness verplicht te stellen voor hun volk. Zoveel waarde hechtten zij daaraan. In de tijd die daarna volgde kwam de ontwikkeling van het lichamelijke trainen lang stil te liggen. Zo kwam in de Middeleeuwen meer de nadruk te liggen op verschillende soorten veldsporten, steekspelen en prestaties van ruiterkunst.  

Pas vanaf 1800 zette de ontwikkeling van de fitness zich echt door toen de Duitse leraar en pedagoog Johann Friedrich GutsMuths samen met Friedrich Ludwig Jahn, de grootvader van de Duitse turnbeweging, een methode ontwikkelde met oefeningen op apparaten. Een voorbeeld hiervan is het gebruik van een vijfhoekig bankje bij het leren van de ‘kikkermethode’ bij het zwemmen. Bij deze methode moet je in drie fasen je benen intrekken, spreiden en weer krachtig sluiten. GutsMuths vond het belangrijk om dit eerst op het droge te oefenen, voordat hij zijn leerlingen in het diepe gooide. Daarom bedacht hij het vijfhoekige bankje waarop zijn leerlingen de beweging ‘droog’ konden oefenen. De methode werkte en tegenwoordig kom je ze nog steeds in de zwembaden tegen.

Gustav Zander

Na de methodes van GutsMuths en Jahn zorgde Zander voor een ware revolutie binnen de fitness en de fysiotherapie in de late 19e eeuw. In de tijd dat Gustav Zander jong was, rond 1850, was medische gymnastiek een trend. Hij was zelf erg iel en zwak als kind en zocht constant naar manieren om dit te verbeteren. Zander werd al snel expert op het gebied van medische gymnastiek. Een vorm van gematigde gymnastiek die bedoeld is de fitheid van mensen met gezondheidsklachten, zoals reuma, diabetes of gewrichtspijn, te verbeteren en te behouden. Zander kwam er hierbij achter dat hij iets miste. Hij was van mening dat door het gebruik van assistenten en handmatige weerstand tijdens de oefeningen de spieren niet optimaal onder spanning stonden. Hij besefte zich dat therapeutische machines wellicht wel voor die contante weestand konden zorgen. Gedurende de jaren ’50 van de 19e eeuw, de periode dat industrialisatie in volle gang was, bleef hij hiermee experimenteren. Zo maakte hij bijvoorbeeld gebruik van gewichten en hefbomen om de weerstand van het lichaam te kunnen variëren. De hendel diende dan als een soort verlengstuk van de spiergroep die werd getraind. Door het gewicht naar het einde van de hendel te schuiven werd de weerstand verhoogd. En hierdoor nam ook de spierbelasting toe. Door middel van deze functie kon elke machine worden aangepast aan de kracht van de gebruiker.

In 1864 werd Zander bevoegd therapeut en kon hij zijn bevindingen en methodes in de praktijk brengen bij een school in Stockholm. Hij ontwikkelde prototypes van apparaten voor de studenten en zag dat hun fysieke gesteldheid in korte tijd sterk verbeterde. Dit was voor hem de reden om in 1865 het Medico-Mechanisch Instituut in Stockholm te openen, waarna ook instituten in onder andere Londen en New York volgden.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Revolutionair

Maar wat is er nu precies zo revolutionair aan zijn methode? Hij was natuurlijk niet de enige die apparaten ontwikkelde die mensen hielpen om te sporten. Wat zijn methode anders maakte, was dat hij actief verbanden zocht tussen de inspanning van het lichaam tijdens oefeningen en het algemeen welzijn van de persoon. Dit was een heel nieuw en bijzonder idee in een tijd waarin bloedvergieten, afranselingen en acrobatische taferelen nog vrij standaard waren in de sportgemeenschap. Hij volgde met zijn theorie de ideeën van de Zweedse expert op het gebied van lichamelijke opvoeding: Pehr Henrik Ling. Ling was de eerste persoon die een systeem ontwikkelde van manuele therapie, waarbij fysieke training en gymnastiek wordt gecombineerd met kennis over anatomie, fysiologie en pathologie. Door dit aan te vullen met machines en apparaten opende Zander een nieuwe wereld van mogelijkheden voor mensen met een handicap of misvormingen. Mensen die voorheen niet aan gymnastiek of sport konden doen hadden die mogelijkheid nu ineens wel. Zander dacht in mogelijkheden. Wanneer hij naar een fiets keek, zag hij niet alleen een voorwerp die diende als middel om beweging bij de gebruiker aan te moedigen. Het kon voor meer gebruikt worden dan alleen het vervoeren van het lichaam. Het kon het lichaam ook sterker maken.

Zander wist goed hoe hij zijn machines aan moest prijzen en hoe hij zijn boodschap moest overbrengen. Hoogleraar en schrijfster Carolyn de la Pena schreef in 2008 in haar publicatie ‘The origins of cybex space; Zander’s amazing gymnastic devices’ dat Zander zijn apparaten pitchte als ‘een preventief middel tegen het kwaad dat wordt veroorzaakt door een zittend leven en de afzondering van het kantoor’. Hij stelde sporten voor als iets dat geen economische noodzaak is, maar een persoonlijke keuze. Fitheid moest gelijk staan aan een uitgebalanceerde lichaamsbouw, niet aan het simpelweg uitvoeren van fysieke taken. En daarmee overtuigde hij.

Invloed op de hedendaagse fitness

Bovenstaande uitspraken van Zander zorgden voor een grote ommekeer die wij nu nog steeds merken aan de apparaten in de sportschool. Mede door Zander hebben wij nu de mogelijkheid om van fitnessapparaten en –materialen een verlengstuk van ons eigen lichaam te maken. Om onze spieren maximaal te kunnen inspannen en zo fit mogelijk te worden, zonder dat we onszelf onnodig pijnigen. Zander overleed op 17 juni 1920 en na zijn dood verdwenen zijn uitvindingen een beetje op de achtergrond, mede door de nasleep van de Eerste Wereldoorlog en de depressie die daarop volgde. Zoals Arthur Jones, een van de meest invloedrijkste personen in de fitnesswetenschappen, in een interview met Brian D. Johnston vertelde: ‘The man was a genius. His only problem was that he lived about a century ahead of his time’.

De fitnessapparaten zelf zijn sinds de dood van Zander ruim 100 jaar geleden veranderd, maar de methodes en de theorieën erachter zijn nu in 2021 nog net zo belangrijk. Nog steeds worden fitnessapparaten gebruikt om de maximale kracht uit het lichaam te halen zonder dat het ten koste gaat van de gezondheid. En daar heeft hij mede voor gezorgd.  

Bronnen:

• Theatlantic.com: Going to the Gym Today? Thank This 19th Century Orthopedist
• Smithsonianmag.com: Dr. Gustav Zander’s Victorian-Era Exercise Machines Made the Bowflex Look Like Child’s Play
• Sport.infonu.nl: De Geschiedenis van Fitness 
• Wikipedia: Johann Christoph Friedrich GutsMuths 
• Nps.gov: The Therapy Machines of Dr. Gustav Zander 
• Wikipedia: Pehr Henrik Ling
• Carolyn de la Pena: THE ORIGINS OF CYBEX SPACE; Gustav Zander’s amazing gymnastic devices 
• Brian D. Johnston: An Interview with Arthus Jones