‘Hoogmoed komt voor de val’; het vrouwtje van Stavoren

Het 'Vrouwtje van Stavoren' is een Nederlandse sage die betrekking heeft op het verval van Stavoren als handelsstad. De moraal van dit verhaal: ‘Hoogmoed komt voor de val’. 

In 1285 werd de stad Stavoren lid van de Hanze, een samenwerkingsverband tussen handelaren uit diverse steden. Door deze nieuwe samenwerking bloeide de stad op, de haven lag vol met schepen uit heel Europa. Tegen het einde van de middeleeuwen kwam deze periode van welvaart bruusk ten einde. Waarschijnlijk is het verhaal over het Vrouwtje van Stavoren bedacht om deze snelle neergang te verklaren. In werkelijkheid waren er echter veel wereldsere redenen voor het minder belangrijk worden van de havenstad. 

Het kostbaarste bezit op aarde

Er zijn in de loop van de tijd veel verschillende versies van het verhaal overgeleverd. In de meesten was het 'Vrouwtje van Stavoren' een rijke vrouw, die meer schepen bezit dan alle kooplieden van Stavoren tezamen. Een van haar kapiteins moest voor haar het kostbaarste bezit op aarde ontdekken en mee naar huis nemen. De kapitein reisde naar Zweden, Duitsland, Rusland, Egypte, Turkije en China, maar nergens vond hij wat hij zocht. Tot hij in het Poolse Danzig in een pakhuis een handelaar ontmoet. De schipper uit Stavoren vertelde de Poolse handelaar: "Ik zoek iets dat nauwelijks met goud te betalen is, iets dat beschouwd kan worden als het allerkostbaarste wat er maar op deze aarde te vinden is." De handelaar verdween en keerde niet veel later terug met dikke tarwekorrels. "Hier, het kostbaarste goed van de hele aarde, iets waardevollers zul je nergens vinden." Anders dan goud of zilver kun je tarwe immers eten en verbouwen. 

Hoogmoed bestraft

De oude kaptein was enthousiast en nam de tarwe mee terug naar huis. "Nou? Wat heb je voor me meegebracht, schipper?", vroeg het Vrouwtje van Stavoren. De kapitein schraapte zijn keel en schreeuwde het triomfantelijk uit. "Tarwe, Vrouwe! Goudgele tarwe, een heel schip vol." Zijn opdrachtgeefster was woedend: hoe durfde hij haar zo in de maling te nemen? Tarwe groeide immers overal. Daar was niks bijzonders aan! Ze liet de tarwe aan stuurboord in de zee werpen, omdat het aan bakboord ingeladen werd. De armen van de stad waren geschokt door deze verspilling van eten en smeekten haar het graan aan hen te geven. 

Eén zwerver sprak zich uit: “U zult voor Uw overmoed gestraft worden! Er komt nog een tijd, dat U zal moeten bedelen!” Het vrouwtje van Stavoren lachte hem uit, trok vervolgens een ring van haar vinger en gooide deze in zee. "Zomin deze ring nooit uit de zee terugkeert, zomin zal ik tot de bedelstaf vervallen!" En zo geschiedde: het vrouwtje stuurde in een hebberige bui al haar schepen tegelijk op pad in de hoop tóch nog het meest waardevolle te vinden.

Maar niet veel later vond, tot ieders verbijstering, een dienstmeid de verloren ring in een gevangen vis. Niet veel later bereikte het nieuws dat een zware storm de vloot van het Vrouwtje heeft verwoest. Niet alleen de handelsvloot gaat ten onder in het woedende water. Ook Stavoren wordt getroffen door een storm en het huis en de pakhuizen van het Vrouwtje worden vernietigd door een overstroming. Het vrouwtje van Stavoren moet voortaan als bedelaar door het leven. De tarwe die in zee is gestort vormt een eiland, waardoor de haven niet meer te bereiken is. Stavoren raakt hierdoor in verval.

Stavoren in verval

Tegen het eind van de middeleeuwen, omstreeks 1400, was de grote bloei van Stavoren inderdaad voorbij. Behalve het Vrouwtje zijn hiervoor zijn een aantal oorzaken aan te wijzen. Antwerpen en later Amsterdam kwamen in deze periode op als grote handelscentra. Dankzij de opkomende lakenindustrie maakte de haven van Antwerpen in de periode 1200-1350 een grote groei door. Door een aantal stormvloeden in de Schelde werd Antwerpen bovendien beter toegankelijk, wat grote gevolgen had voor de bekendheid van de haven. Met de val van Antwerpen, in 1585, raakte de haven in verval (de Schelde werd afgesloten) en Amsterdam kwam op als nieuwe haven van Europa. Veel van de handelaren die in Antwerpen hun fortuin hadden gemaakt, trokken naar het noorden en zorgden hierdoor dat de toen nog vooral regionaal operende haven plotseling een stapelmarkt werd met een wereldwijd bereik. Door de opkomst van nieuwe havens raakten de Hanzesteden een groot gedeelte van hun marktaandeel kwijt, zo ook Stavoren. De schepen op de Zuiderzee voeren Stavoren voorbij op weg naar Amsterdam.

Oorlog en facties 

Stabiliteit is essentieel voor goede handel en ook hieraan ontbrak het Stavoren aan het begin van de 14de eeuw. Door oorlogen tussen de graven van Holland en de Friezen wisselde de stad regelmatig van eigenaar. Ook de Friezen zelf streden om Stavoren. De Schieringers en de Vetkopers, twee facties die binnen Friesland streden om de macht vochten regelmatig om de stad. In 1414 was de stad door Schieringers bezet, maar het jaar daarop hadden de Vetkopers de haven alweer overgenomen. De stad zelf bleef bij deze schermutselingen niet gespaard. Honderden woningen gingen tijdens een belegering in 1420 in vlammen op. Maar bovenal: door de oorlog verdween de handel. 

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Vrouwenzand verliest betekenis

Het Vrouwenzand is een zandplaat in de buurt van Stavoren. De tarwe uit het verhaal zou op deze plek in zee zijn gegooid. Door de zandplaat konden schepen de haven steeds lastiger bereiken, waardoor de haven in verval raakte. De naam van het Vrouwenzand doet sterk denken aan het vrouwtje van Stavoren, maar in werkelijkheid zijn de twee niet gerelateerd. De naam vrouwenzand verwijst naar ‘Us leaffrouwe’: onze lieve vrouw, Maria. Maria was de patrones van het klooster van Sint Odulfus. Door de stijgende Vrouwenzand kwam dit klooster in 1238 in de problemen en in 1415 stak enkel nog een oude kapel boven het water uit. De monniken verhuisden naar Hemelum en zo raakte de oorspronkelijke betekenis van de naam verloren. Dit alles natuurlijk in gunste van het romantische verhaal over het oude vrouwtje.

Ondanks alle redenen voor het verval van de stad is het soms aantrekkelijk om te denken dat Stavoren zonder haar hoogmoedige vrouwtje nog altijd een belangrijke haven was geweest. Sinds 1969 staat er een standbeeld van het Vrouwtje van Stavoren staat bij de oude haven en kijkt uit over het IJsselmeer, wachtend op haar schepen die nooit zullen terugkeren.