Langste Nederlandse kabinetsformaties

Na de uitslagen van de Tweede Kamerverkiezingen, volgt direct de formatie van een kabinet. Als het formatieproces succesvol is verlopen, kan het nieuwe kabinet gaan regeren. Kabinetsformaties kunnen soms erg lang duren, wat waren de langstdurende kabinetsformaties?

Formaties vóór en na 1848

Tussen formaties van voor 1848, en na 1848, zit een groot verschil. Tussen de Bataafse Republiek (1795-1801) en de grondwet van 1848 had de raadspensionaris het voor het zeggen in de Nederlandse politiek. Een van Nederlands langste kabinetsformatie stamt uit deze tijd, namelijk uit 1805. Toen duurde het maar liefst 222 dagen voordat er een kabinet kwam. Dit was vooral aan de heren Rutger Jan Schimmelpenninck en Alexander Gogel te danken. Hun onderhandelingen duurden erg lang door de verschillen in mening over de financiën en het presidentschap. Schimmelpenninck wilde net als in de Verenigde Staten een presidentieel systeem invoeren. Gogel was hierop tegen omdat Schimmelpenninck zelf president wilde worden. Gogel was daarnaast voor een invoering van nationale belastingen, waar Schimmelpenninck op tegen was. Uiteindelijk werden beide eisen ingewilligd en werd Gogel minister van Financiën en Schimmelpenninck raadspensionaris.

Sinds de grondwetsherziening van 1848 lijkt de Nederlandse politiek op die van vandaag de dag. Daarvoor had je namelijk nog geen politieke partijen. De langste kabinetsformaties van na de grondwetherziening van 1848 zijn;

4. Kabinet Den Uyl

Het kabinet Den Uyl was in 1972 op meerdere vlakken speciaal. Het wordt ten eerste beschouwd als het meest progressieve kabinet uit de Nederlandse geschiedenis. Met een formatie van de PvdA, D66, Politieke Partij Radikalen (PPR), Katholieke Volkspartij (KVP) en de Anti-Revolutionaire Partij (ARP) kon de formatie rekenen op een ruime meerderheid van 97 zetels. Ook was het het eerste kabinet waar D66 aan meeregeerde. Onder leiding van Minister-President Joop den Uyl van de PvdA, stond het kabinet vooral bekend om haar afhandeling van de Lockheed-affaire en de autoloze zondagen tijdens de oliecrisis.

De formatie van het kabinet duurde lang, 151 dagen, wat toen een record was. Omdat de betrokken partijen geen coalitie vormden, kreeg het kabinet een unieke extraparlementaire basis. De partijen gingen afzonderlijk in een meerderheid akkoord met de toetreding van bewindslieden tot het kabinet. Er was ook geen regeerakkoord, wel waren er tussen de partijen afspraken over twaalf onderwerpen en de beoogde ministers.

3. Kabinet van Agt I

Tot voor kort stamde het Nederlandse recordformatievorming uit 1977. De 151 dagen van Kabinet den Uyl vielen in het niet bij de formatieduur van haar opvolger, Kabinet van Agt I. In 1977 won de PvdA van partijleider Joop den Uyl de verkiezingen. Het lukte den Uyl echter niet om een regering bij elkaar te krijgen. De onderhandelingen tussen de PvdA, het CDA en D66 liepen stuk op de verdeling van de ministerposten. Daarnaast vond er een botsing plaats tussen den Uyl en Dries van Agt van het CDA. Van Agt vond de PvdA-voorman een fanaat en te ‘drammerig’. Den Uyl vond op zijn beurt dat van Agt ‘een eigenaardige man’ met een ‘komische’ werkwijze was.

Kabinet van Agt I Uiteindelijk spraken het CDA en de VVD in het geheim af in restaurant Le Bistroquet in Den Haag om alsnog samen een kabinet te vormen, zonder de verkiezingswinnaar PvdA. Dit lukte en daarmee werd CDA-leider Van Agt de minister-president. Na 209 dagen was de formatie eindelijk klaar.

2. Kabinet Rutte III

Een van de langste kabinetsformatie uit de Nederlandse geschiedenis is die van het kabinet Rutte III. Na de verkiezingen van 2017, waar de VVD met 33 zetels de grootste was geworden, duurde de kabinetsformatie nog langer dan die van kabinet Van Agt I. De VVD, CDA en D66 werden gezien als het ‘motorblok’ van het te vormen kabinet, omdat zij samen al 71 zetels hadden. Met één extra partij hadden ze dus al een meerderheid.

In eerste instantie werd gehoopt een kabinet met de VVD, CDA, D66 en GroenLinks te vormen. Omdat de partijen te verschillende standpunten hadden over asielbeleid en migratie, werd twee maanden na de verkiezingsuitslag de poging dit kabinet te vormen opgegeven. Nadat de onderhandelingen met GroenLinks stuk liepen, werd besloten in gesprek te gaan met de ChristenUnie. Deze onderhandelingen verliepen door onenigheid over medisch-ethische kwesties tussen D66 en ChristenUnie evenmin succesvol. Na nog een mislukte onderhandelingspoging met GroenLinks werd besloten dat de enige mogelijkheid een meerderheidskabinet te vormen, toch echt een kabinet van VVD, CDA, D66 en ChristenUnie was. Na hernieuwde onderhandelingen tussen de partijen lag er, 208 dagen na de verkiezingen, eindelijk een voorlopig coalitieakkoord op tafel. Pas 225 dagen na de verkiezingsuitslag werd de kabinetsformatie afgerond. Daarmee was op dat moment kabinet Rutte III de langste kabinetsformatie uit de Nederlandse geschiedenis.

1. Kabinet Rutte IV

Het record van Rutte III werd de volgende verkiezingen direct verbroken. Na de verkiezingen van 15 maart 2021 hadden de vier partijen van Rutte III opnieuw een meerderheid in de Tweede Kamer en een voortzetting van een kabinet met dezelfde partijen leek logisch. In eerste instantie blokkeerde D66 een voortzetting vanwege een conflict met de Christenunie op basis van medisch-ethische thema's.

De formatie werd nog complexer toen de notities van verkenner Kajsa Ollongren uitlekten, met onder meer de tekst "positie Omtzigt, functie elders". Alle fractievoorzitters ontkenden met de verkenners over CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt gesproken te hebben. Toen echter bleek dat Mark Rutte gesproken had over Omtzigt, ontstond er wantrouwen om te regeren met de VVD onder leiding van Rutte.

Een maandenlange impasse volgde waarbij meerderheidscoalities, minderheidscoalities en extraparlementaire kabinetten onderzocht werden, maar niets leidde tot een doorbraak. Eind september hief D66 de blokkade tegen de ChristenUnie op om de impasse te doorbreken en nieuwe verkiezingen te voorkomen. De daaropvolgende maanden werd door VVD, D66, CDA en ChristenUnie onderhandeld, wat in december leidde tot een coalitieakkoord.

Het kabinet Rutte IV werd op 10 januari 2022 beëdigd, 299 dagen na de verkiezingen. Daarmee is het de langste kabinetsformatie ooit uit de geschiedenis.

Of het gaat lukken om na de verkiezingen van 22 november 2023 sneller een kabinet te vormen moet nog gaan blijken.

Internationale recordhouders

Ondanks dat Nederland lang de hoogste positie had qua langste formatie in de wereld (208 dagen), heeft België in 2011 het record gebroken. Maar liefst 541 dagen duurde de formatie van regering-Di Rupo, een record waar ook Kabinet Rutte III niet aan kon tippen. Deze Belgische formatie strandde voornamelijk op een financieringswet van de gemeenten en deelstaten. Het oude record om een regering te vormen stond op naam van Cambodja die er 353 dagen overdeed in 2003.