middeleeuwse etiquette gedragsregels manieren

Middeleeuwse etiquette: boerse barbaren of beschaafde burgers?

Slechtgemanierd en misschien zelfs een tikkeltje primitief: mensen uit de middeleeuwen komen vaak niet goed uit de verf wat betreft tafelmanieren. Mensen zouden niet eens bestek gebruiken! Niets is echter minder waar. Uit laat-middeleeuwse bronnen blijkt dat etiquette tijdens de periode 1300-1500 juist zeer belangrijk was. Vooral vanaf de twaalfde eeuw ontstond er zelfs een uitgebreid literair genre dat het belang van goede manieren centraal stelde, zowel aan tafel als in andere sociale situaties. Hoe dienden mannen en vrouwen zich in die tijd te gedragen?

Bestek

Ork, ork, ork, vlees eet je met een… mes. Waar wij nu eten met mes, vork en lepel, werden vorken in de middeleeuwen zelden gebruikt. Niet omdat ze niet bestonden, de Romeinen hadden namelijk ook al vorken, maar ze raakten met het verval van het Romeinse Rijk in onbruik. Sterker nog: mensen die met een vork aten, werden lange tijd als pretentieus en ijdel gezien. Pas vanaf de 16e eeuw werden vorken weer vaker gebruikt. Eerst vooral in Italië, maar langzaam begonnen mensen in meer Europese gebieden vorken te gebruiken aan tafel.

Dat wil niet zeggen dat middeleeuwse mensen geen manieren hadden, of als wilde beesten hun maaltijden verorberden. Messen werden namelijk juist volop gebruikt en er werd sterk gelet op etiquette. Opvallend is dat het niet gebruikelijk was dat de gastheer de messen voor zijn gasten verzorgde, zij moesten namelijk zelf een eigen mes meenemen. Dit gold vaak ook voor lepels en zelfs voor een beker of kelk om uit te drinken.

Hygiëne

Ook de overtuiging dat mensen uit de middeleeuwen onhygiënisch waren, blijkt een misvatting. Eerder was het tegendeel waar. Het was gebruikelijk dat mensen voor het eten hun handen wasten. Zeker in hoge kringen was het handenwassen deel van de etiquette rondom de maaltijd. Dit was een teken van beleefdheid maar ook een gezondheidskwestie. De bedienden die het eten serveerden mochten het eten alleen met hun rechterhand en slechts met een paar vingers aanraken. Na het eten werden nogmaals de handen gewassen, een ritueel dat ook bij de lagere klassen bestond.

Bidden

Nadat de handen grondig gewassen waren, werd er gebeden: een ritueel dat al stamt uit de Oudheid. Het ritueel, dat door veel gelovigen nog steeds uitgevoerd wordt, had als doel om dankbaarheid naar God uit te spreken en tegelijkertijd om niet gulzig over te komen. Gulzigheid was per slot van rekening één van de hoofdzondes. Oorspronkelijk werd zelfs ook na het eten gebeden.

Gangen

Grote middeleeuwse feestmalen bij de adel bestonden vaak uit meerdere gangen. Op het Europese vasteland maakte de adel het soms wel erg bont: hier konden feestmalen wel oplopen tot zeven gangen. Hoe uitbundiger, hoe beter, zeker aan het hof. Eén van de banketten van de Bourgondische hertog Filips de Goede, het ‘Banket van de Fazant’, werd zelfs bekend door zijn uitbundigheid. In Groot-Brittannië waren drie-gangendiners meer gebruikelijk. Vaak volgden gangen elkaar op in volgorde van hoe zwaar een gerecht was: eerst de lichte gerechten, daarna de zwaardere. De gerechten werden vaak geserveerd in grotere hoeveelheden die twee tot zes mensen met elkaar deelden: hoe hoger je rang, hoe kleiner het aantal mensen met wie je het eten moest delen. Omdat het eten gedeeld werd, gold ook hier de regel dat eten met maar één hand aangeraakt mocht worden. Voor de gasten van de hoogste komaf werd zelfs het eten voorgesneden door professionele voorsnijders. Tussen de gangen door werd de tafel afgeruimd en schoongemaakt door speciale remouvoirs.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Van jongs af aan

Het leren van de regels van de etiquette was van groot belang: goede manieren waren een belangrijk hulpmiddel om hogerop te komen in de maatschappij, of in ieder geval om een goede indruk achter te laten bij hoogstaande gasten. De feestmalen waren een goede manier om je netwerk te laten zien dat je beleefd en fatsoenlijk was opgevoed, of dat je je kinderen goede manieren bijbracht. Goede manieren werden er dan vaak ook met de paplepel ingegoten. Het belang was zo groot dat er tal aan boeken werden geschreven over hoe een fatsoenlijk en goedgemanierd kind zich diende te gedragen. Dit soort boeken behandelden alle aspecten in het leven van een kind, van eten, tot lezen, tot spelen en de kleding die het droeg. Ook werd behandeld hoe een kind zich moest gedragen in relatie tot anderen. Het Boke of Curtesy, het Engelse ‘boek van beleefdheid’ gepubliceerd door William Caxton in 1477, stelde dat een kind aan de eettafel op zijn woorden moest letten en eerlijk alles moest delen. Het kind mocht verder niet boeren, gulzig overkomen, zijn gezicht aanraken, eten in het zout dopen of leunen op de tafel. Wat betreft spelen mocht het kind alleen eerlijke spelletjes spelen. Voor entertainment kon het een instrument leren bespelen en boeken lezen, waarbij de “grote auteurs” als Geoffrey Chaucer zeker niet overgeslagen mochten worden.

Etiquette in de literatuur

Goede manieren en hoffelijkheid werden ook in literatuur voor volwassenen steeds vaker een belangrijk thema. In ridderromans, die vanaf de twaalfde eeuw populair werden, stond het thema ridderlijkheid centraal, waarbij eigenschappen als moed, kracht en beleefdheid bestempeld werden als essentieel voor een waardig gedragspatroon. Ook ontstond er een sterke interesse in liefdesverhalen en werd er aandacht besteed aan de waarde van de vrouw en hoe zij behandeld diende te worden. Dit genre werd vooral populair omdat de welvaart in West-Europa vanaf de twaalfde eeuw sterk toeneemt. Er kwam in die tijd meer oog voor cultuur en omgangsvormen. Dit hield verband met de groeiende interesse in Arabische culturen, waarin men zich al veel langer bezighield met cultuur en genot. Religieuze teksten, tot dan toe het meest gelezen genre, moesten aan dominantie inleveren ten gunste van de ‘hoofse’ literatuur.

Strenge gedragsregels voor vrouwen

Voor vrouwen was goed gedrag misschien nog wel belangrijker dan voor mannen. Bepaalde misstappen konden de reputatie van een vrouw in één klap permanent beschadigen. Goede manieren waren voor een vrouw een belangrijke manier om van haar een geschikte huwelijkskandidaat te maken en bij het arrangeren van huwelijken werd er door de partijen die het huwelijk arrangeerden ook streng gekeken naar de reputatie van vooral de toekomstige bruid. Gedragsregels gingen erg ver: een vrouw mocht niet eens een gesprek beginnen met een vreemde zonder dat hier op neergekeken werd. Ze mocht iemand van hogere rang niet aanstaren of zomaar de rug toe keren. Ook moest ze letten op haar kledij: ze moest altijd jurken dragen met lange mouwen, omdat blote armen uit den boze waren. Daarbij moest een vrouw van hoge rang buitenshuis altijd een hoofddeksel of sluier dragen, ander kon ze worden aangezien als prostituee.