Molotov-Ribbentroppact: monsterverbond tussen Hitler en Stalin
Op 23 augustus is het de Europese herdenkingsdag voor de slachtoffers van het stalinisme en het nazisme. Sinds 2008 wordt dan in de EU stilgestaan bij de miljoenen mensen die onder de terreur, massadeportaties en genocides van deze ideologieën hebben geleden. Deze dag is ingesteld op initiatief van het Europees Parlement. De keuze voor de datum was niet toevallig. Op 23 augustus 1939 ondertekenden afgevaardigden van Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie namelijk het Molotov-Ribbentroppact. Met dit non-agressiepact spraken beide totalitaire dictaturen af om elkaar niet te storen bij het vervullen van hun territoriale ambities. Een week na ondertekening brak de Tweede Wereldoorlog uit.
Hitler’s anticommunisme
Maar weinigen hadden dit monsterverbond tussen het nazisme en het communisme zien aankomen. De Duitse leider Adolf Hitler had zijn vijandige houding tegenover de Sovjet-Unie en haar ideologie niet onder stoelen of banken gestoken. Herhaaldelijk ging hij in bevlogen redevoeringen tekeer tegen het ‘joods bolsjewisme’, dat eropuit zou zijn om Duitsland naar de ondergang te drijven. Bovendien stond het verwerven van Lebensraum in Oost-Europa centraal in Hitler’s visie. Dit maakte een militaire confrontatie met de Sovjet-Unie op lange termijn onvermijdelijk, aangezien dit gebied ten koste van dat land verworven zou worden.
Een tweefrontenoorlog vermijden
Toch dwongen de ontwikkelingen in de internationale politiek de Führer om toenadering tot de gehate vijand te zoeken. Hitler voerde in 1938 namelijk een steeds agressiever expansionistisch beleid, tot zorg van Engeland en Frankrijk. Ze probeerden in eerste instantie met appeasement een militair conflict te vermijden. Toen Duitsland in maart 1939 tegen het verdrag van München in Tsjecho-Slowakije bezette, besefte de Britse premier Neville Chamberlain dat Hitler niet te vertrouwen viel. Hij stelde zich daarom een stuk harder op.
Polen was hoogstwaarschijnlijk het volgende doelwit van Hitler’s ambities. Daarom garandeerden Engeland en Frankrijk de Poolse neutraliteit op 31 maart. Hitler realiseerde zich dat zijn volgende gebiedsuitbreiding mogelijk tot een confrontatie met de Westerse machten zou leiden. Hij was vastbesloten om hierbij een tweefrontenoorlog, wat Duitsland in de Eerste Wereldoorlog fataal was geworden, te vermijden. Daarom begon de dictator voorzichtig stappen te zetten om de Sovjet-Unie buiten het toekomstige conflict te houden.
Veiligheid voor de Sovjet-Unie
De Russische leider Jozef Stalin was er intussen op gebrand een militair conflict te vermijden. Zijn zuivering van het officierenkorps had het Rode Leger ernstig verzwakt, waardoor Stalin wanhopig op zoek was naar veiligheidsgaranties. Een alliantie met de westerse machten behoorde hiervoor tot de mogelijkheden. Vanwege hun anticommunistische houding, ondernamen Frankrijk en Engeland slechts halfslachtige pogingen om een verbond met de Sovjet-Unie te sluiten. Een overeenkomst met Nazi-Duitsland leek daardoor een steeds betere optie. Daarbij was Hitler ook bereid om de Sovjet-Unie territoriale uitbreiding toe te staan, iets dat de westerse machten niet konden en wilden. Stalin aarzelde nog lange tijd om een pact met zijn aartsvijand te sluiten. Pas toen in augustus 1939 duidelijk werd dat de onderhandelingen met Engeland en Frankrijk op niets zouden uitlopen, stemde hij toe.
Molotov-Ribbentroppact ondertekend
Op 22 augustus arriveerde de Duitse minister van buitenlandse zaken Joachim Ribbentrop in Moskou. Daar onderhandelde hij met Stalin en zijn Russische ambtsgenoot Vjatsjelav Molotov, om de laatste puntjes op de i te zetten. Ze sprake af dat Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie voor een periode van 10 jaar zouden afzien van militaire confrontaties met elkaar. Daarnaast werd in geheime clausules Europa in invloedsferen verdeeld. Hitler zou de vrije hand krijgen in het westen van Polen en West-Europa. In ruil daarvoor kreeg Stalin Oost-Polen, de Baltische Staten, Finland en Bessarabië (het huidige Moldavië). Op 23 augustus ondertekenden Molotov en Ribbentrop het pact.
Overeenkomst houdt geen stand
Nu de dreiging van een Sovjetinterventie was weggenomen, zette Hitler vaart achter zijn plannen. Op 1 september 1939 viel hij Polen binnen. Twee dagen later verklaarden Engeland en Frankrijk Duitsland de oorlog, zonder steun van de Sovjet-Unie. In plaats daarvan trokken Russische troepen op 17 september Polen in, om hun deel van de buit op te eisen. Terwijl Hitler het daaropvolgende jaar West-Europa onder de voeten liep, consolideerde Stalin zijn eigen invloedsfeer in Oost-Europa. Lang heeft het pact echter geen standgehouden. Aangemoedigde door zijn verbluffende successen, besloot Hitler vaart te zetten achter de vernietiging van het ‘joods bolsjewisme’ en het verwerven van lebensraum. Op 22 juni 1941 verklaarde Nazi-Duitsland de Sovjet-Unie de oorlog. Zoals hij zo vaak eerder had gedaan, veegdeHitler ook deze overeenkomst minachtend aan de kant wanneer het hem goed uitkwam.
Bronnen:
- Tekst van het Molotov-Ribbentroppact
- Geoffrey Roberts, 'The Soviet Decision for a Pact with Nazi Germany', Soviet Studies 44 (1992): 1, pagina 57-78.
- Aline Sierp, '1939 versus 1989—A Missed Opportunity to Create a European Lieu de Mémoire?', East European Politics and Societies and Culture 31 (2017): 3, pagina 439–455.
- History.com
- Britannica
Afbeeldingen:
- Foto: National Archives at College Park [Public domain], via Wikimedia Commons
- Afbeelding: By Peter Hanula [GFDL or CC-BY-SA-3.0], from Wikimedia Commons
