Nederlandse doofpotaffaire: de ondergang van de Van Imhoff
Ruim 75 jaar werd er gezwegen over een scheepsramp die zich op 18 januari 1942 voltrok. In 1965 censureerde en verbood de VARA de uitzending van een documentaire over het drama waarbij ruim 400 slachtoffers vielen. In de winter van 2017 kwam er een einde aan het lange zwijgen: de driedelige serie De Ondergang van de Van Imhoff werd toen alsnog door de VARA uitgezonden. Wat gebeurde er met het schip de Van Imhoff dat zo erg was dat de Nederlandse regering en de publieke omroep er niet over wilden praten?
Tijdens de Tweede Wereldoorlog had de Nederlandse regering tijdens Operatie Berlijn in Nederlands-Indië honderden Duitsers en enkele Oostenrijkers gevangengenomen en in kampen geplaatst. Hoewel zij gewone burgers waren, werden zij sinds de Duitse inval in Nederland in 1940 verdacht van potentiële spionage. In totaal werden ongeveer 2300 onschuldige burgers gevangengezet.
De naderende vijand: Japan
Na de Japanse aanval op de Amerikaanse havenstad Pearl Harbor verklaarde de Nederlandse regering in ballingschap op 8 december 1941 als eerste de oorlog aan Japan. Daarop begon het Japanse leger Nederlands-Indië aan te vallen. Uit angst voor de oprukkende vijand werd in december 1941 al besloten om de 2300 Duitse en Oostenrijkse gevangen te verplaatsen naar Bombay in het toenmalig Brits-Indië. Met drie grote schepen van de Nederlandse Paket Maatschappij (NPM) werden de geïnterneerden vervoerd.
Twee eerder vertrokken schepen met gevangenen bereikten Bombay zonder problemen, maar het derde en laatste schip, de Van Imhoff, werd op de dag van bij Sumatra tot zinken gebracht. Een torpedo van een Japans gevechtsvliegtuig raakte het stoomschip, dat direct daarna begon te zinken.
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Onschuldige slachtoffers
Hoewel alle 48 bemanningsleden en 62 bewakers, inclusief kapitein Jan Hoeksema, het zinkende schip veilig konden verlaten met reddingsboten, werden de gevangen aan hun lot overgelaten. Volgens sommige ooggetuigenverslagen zou de kapitein zelfs opdracht hebben gegeven géén Duitsers te redden, terwijl er voldoende reddingsboten waren. Een van de Duitse overlevenden, J. Grasshoff, schreef in een ooggetuigenverklaring:
“Ik zag alle boten met de Nederlanders bijna 500 meter van het schip verwijderd liggen. Zij wilden zeker kijken wat we zouden doen. Ik schat dat er ongeveer honderd man, inclusief de soldaten, in de boten zaten. Iedere boot had zeker 50 man kunnen bevatten bij een kalme zee, dus ze hadden een groot deel van ons kunnen meenemen in de boten, maar die beesten wilden ons niet in de boten hebben, want ze waren zeker bang dat we ze dan overmand hadden, maar daar had toch niemand van ons aan gedacht?”
Van de 477 krijgsgevangenen aan boord overleefden slechts 65 de ramp. Ruim 400 mensen verdronken of beroofden zichzelf van het leven terwijl de ramp zich voltrok. Onder hen waren opvallend veel Duitse joden en mensen die zich verzetten tegen het nationaalsocialisme, waardoor ze vanaf 1930 hun thuisland moesten ontvluchten en in Nederlands-Indië terecht kwamen. Het is daarom heel onwaarschijnlijk dat zij daadwerkelijk potentiële Duitse spionnen waren.
De doofpotaffaire
De scheepsramp van de Van Imhoff wordt beschouwd als een van de grootste Nederlandse doofpotaffaires na de Tweede Wereldoorlog. Uit correspondentie tussen de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, Alidius Tjarda van Starkenborgh, en de toenmalig Nederlandse minister van Defensie, Eelco van Kleffens, blijkt dat de Nederlandse regering in 1942 de verslaggeving over de ramp dirigeerde, zodat het leek alsof de slachtoffers direct na de torpedoaanval om het leven waren gekomen en niet door toedoen van Nederlands besluit. Ook de kapitein hield angstvallig stil wat er werkelijk gebeurd was, zodat het Nederlandse volk vrijwel niets wist van de ramp.
VARA-documentaire van Dick Verkijk
In 1965 maakte Dick Verkijk, redacteur bij het VARA-programma Achter het nieuws, een documentaire over de ramp. Het bestuur van de omroep en de PvdA vonden de reportage echter te gevoelig om uit te zenden. Een directeur van de VARA schreef: ‘Het gebeurde staat in geen verhouding tot wat de nazi-staat hier heeft aangericht.’ Nadat besloten was dat de documentaire niet werd uitgezonden, stapte Verkijk met het verhaal naar Het Parool. Dat kostte hem zijn baan en sindsdien is ook de film spoorloos verdwenen. In 2017 liet de BNN/VARA weten afstand te nemen van de toenmalige beslissing. Daarom zond de omroep in samenwerking met Verkijk alsnog een driedelige serie uit over de zwarte bladzijde uit de Nederlandse geschiedenis.
Bronnen:
- NOS: Zwarte bladzijde uit Nederlands oorlogsverleden mocht niet op tv
- BNN/VARA: De ondergang van de Van Imhoff
- VanImhoff.info: Timeline
- Werner Stauder/Werkgroep Caraïbische Letteren: Vergeten groep Joodse oorlogsslachtoffers: Duitse Joden achter Indische Kawat
- NPS De Oorlog: Operatie Berlijn tegen de Duitsers
- NPS De Oorlog: Ondergang schip de Van Imhoff
Afbeelding:
- De Van Imhoff. By Tropenmuseum, part of the National Museum of World Cultures, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8577835
