Op reis naar Italië: vijf 16e-eeuwse schilders op buitenlandstage

De tegenwoordig populaire ‘buitenlandstage’ werd al in de 16e en 17eeeuw ondernomen. Kunstenaars (zowel leerlingen als meesters) reisden naar en door Italië om zich daar te laten inspireren door de omgeving en de kunst. Reis mee met vijf Nederlandse schilders (ofwel: Fiamminghi) naar het Italië van de Renaissance.

Jan van Scorel (1495- 1562)

Een van de bekendste Nederlandse kunstenaars die een educatieve reis naar Italië maakte was Jan van Scorel. Al op jonge leeftijd legde Scorel zich toe op de schilderkunst en nam lessen bij verschillende schilders in Nederland. In 1518 besloot Scorel op 23-jarige leeftijd te vertrekken naar het Middellandse Zeegebied, daar waar de Renaissance was begonnen.

Bedevaart naar het Beloofde Land

Scorel reisde door de Duitse steden Keulen, Spiers, Straatsburg, Neurenberg en stak via Karinthië de Alpen over. Daar kreeg hij in 1519 zijn eerste grote opdracht, namelijk een drieluik voor kasteel Falkenstein. Hierna trok Scorel door naar Venetië en besloot op bedevaart naar het Beloofde Land te gaan. Scorel zou op deze reis schitterende schetsen en tekeningen van onder andere Kreta en Cyprus hebben gemaakt, maar deze werken zijn verloren gegaan.

Curator kunstcollectie Vaticaan

In 1621 keerde Scorel terug naar Italië en besloot Rome te bezoeken. Daar ontmoette hij paus Adrianus VI en werd aangesteld als curator van de pauselijke kunstcollecties. Een droombaan. Waarschijnlijk was paus Adrianus een bekende van Scorel, omdat hij de enige Nederlandse paus was en toevallig ook uit Utrecht kwam. Helaas duurde het bewind van Adrianus niet lang en na zijn dood in 1523 keerde Scorel terug naar Nederland.

Terugkeer naar Nederland & oprichting schilderschool

Terug in Nederland richtte Scorel zijn eigen schilderschool op, baarde opzien met zijn Italiaans geïnspireerde kunst en kreeg vele schilderopdrachten. Hij werd daarnaast kanunnik van de Mariakerk in Utrecht. De laatste jaren van zijn leven hield hij zich bezig met ingenieurstaken, zoals het verbeteren van de haven van Harderwijk. Scorel moet in zijn tijd erg populair zijn geweest, want na zijn dood kreeg hij een praalgraf in de Mariakerk.

Maarten van Heemskerck (1498- 1 oktober 1574)

Een van de bekendste leerlingen die Scorel heeft gehad was Maarten van Heemskerck. Hij groeide op in een boerengezin en had niet de financiële middelen om te studeren, laat staan schilder te worden. Toch had deze arme boerenzoon de ambitie om schilder te worden. Na een ruzie met zijn vader vertrok hij uit zijn ouderlijk huis en ging met een knapzak met geld van zijn moeder op pad. Hij ging in de leer bij verschillende schilders.

Op reis naar Rome

Rond 1527 ging Van Heemskerck in de leer bij Scorel en nam veel van diens schilderstijl over. Op 23 mei 1532 vertrok hij in navolging van Scorel naar Rome en ging wonen bij de Nederlandse kardinaal Willem van Enckenvoirt. Daar ontwikkelde hij zich tot een succesvol schilder en verkocht veel schilderijen. De Italiaanse schilder Giorgio Vasari noemde hem een ‘bekwaam schilder van figuren en landschappen’.

Een welgestelde burger in Nederland

In 1536 keerde Van Heemskerck terug naar Nederland. Hij schilderde niet alleen veel, maar maakte ook tapijtontwerpen en ontwierp glas-in-loodramen. Hij was lid van het rederijkersgezelschap, het Haarlemse Sint-Lucasgilde en was kerkmeester van Sint-Bavo. In 1573 stond hij op een lijst van personen die de stad Haarlem geld leenden om de Spanjaarden af te kopen tijdens het Beleg van Haarlem. Van Heemskerck was geboren als een arme boerenjongen, maar stierf als een welgestelde burger.

Fiamminghi & religieus karakter

De kunstenaarsreizen naar Italië werden steeds populairder. Vaak diende de reis als afronding van hun opleiding. De Fiamminghi, zoals de Hollandse en Vlaamse kunstschilders door de Italianen genoemd werden, werden gevraagd landschappen voor Italiaanse kerken en paleizen te schilderen. Deze schilderijen hadden vaak een religieus karakter.

Italianisanten: landschappen en volksleven

De Fiamminghi staan tegenwoordig bekend als de italianisanten en hebben vele schitterende schilderijen getekend. Kunstenaars als Cornelis van Poelenburch en Jan Both schilderden vele Italiaanse ruïnes, bossen en levendige afbeeldingen van mensen en dieren. Een belangrijk karaktereigenschap van deze werken was het sterke licht-donkercontrast.

Cornelis van Poelenburch (1594/1595-1667)

Na zijn schildersopleiding in Nederland te hebben doorlopen ging Van Poelenburchin 1617 op reis naar Italië. Daar schilderde hij vele Italiaanse landschappen en viel op door zijn naturalistische benadering. Hij had er veel succes en kreeg zelfs opdrachten van Cosimo II de' Medici (de groothertog van Toscane).

Schilderschool in Utrecht

In 1625 keerde hij terug naar de Nederlanden en vestigde zich in Utrecht. Daar richtte hij een schilderschool op en genoot veel populariteit vanwege zijn kabinetstukken (klein schilderij over historische of Bijbelse onderwerpen). De werken van VanPoelenburch werden zeer populair. In 1627 kocht Rubens enkele schilderijen van hem en van 1637 tot 1641 werkte hij op uitnodiging van de Engelse koning Karel I in Londen.Stadhouder Frederik Hendrik bezat vele schilderijen van hem.

Jan Both en Andries Both (1618/1622-1652)

Net als Van Poelenburch reisden de gebroeders Both naar Italië om hun schilderkunst te verbeteren. Andries en Jan Both groeiden op in een artistiek gezin. Hun vader was glasschilder en de broers gingen al op jonge leeftijd in de leer bij Abraham Bloemaert. Ze vertrokken rond 1632 waarschijnlijk samen naar Italië en woonden twee jaar lang in een huis in Rome.

De Bentvueghels: bijzondere inwijdingsrituelen

Ze werden er lid van de Bentvueghels (een Vlaams/Nederlands kunstenaarsbroederschap in Rome). De Bentvueghels of de Bentvogels was in 1620 opgericht en had voornamelijk een sociale functie. Zo moesten de nieuwe leden een inwijdingsritueel ondergaan waarbij op kosten van het nieuwe lid de wijn rijkelijk vloeide. Op het eind van de avond liepen de Bentvueghels gezamenlijk de stad uit en om bij het graf van Bacchus een wijnoffer te brengen. Tijdens dit inwijdingsritueel kregen de nieuwe leden ook een bijnaam (van de gebroeders Both is de bijnaam helaas niet bekend).

Tragisch ongeval & terugkeer naar Nederland

In 1641 kwam er een eind aan het verblijf in Rome en reisden de gebroeders Both naar Venetië. Daar verdronk Andries in maart 1642 nadat hij terugkwam van festiviteiten uit de stad. Jan keerde terug naar Nederland, werd daar lid van een schildersgilde en leidde daar verschillende schilders op.