Oranje of Blanje: de gebroeders de Witt tegen de stadhouder

Het is meer dan 350 jaar geleden dat de gebroeders de Witt aan hun einde kwamen. Wie precies betrokken was bij de moord, is nog altijd niet helemaal duidelijk. 

Johan de Witt als raadpensionaris

Johan de Witt (1625-1672) kwam uit een machtige regentenfamilie; zowel zijn vader als zijn oom bekleedden hoge posities in het bestuur van respectievelijk Dordrecht en Holland. De Witt sprak meerdere talen en bezat een aanzienlijke wiskundeknobbel. Met een aantal boeken droeg hij sterk bij aan het ontstaan van de verzekeringswiskunde. Gedurende het Eerste Stadhouderloze Tijdperk (1650-1672) vervulde De Witt de positie van raadpensionaris. Ondanks de relatief beperkte macht die deze titel hem in het egalitaire poldermodel verschafte, lukte het hem toch zijn stempel te drukken op de periode.

Van ‘Ware Vrijheid’ tot ‘Rampjaar’

Johan de Witt en diverse andere regenten beschouwden de periode na de dood van stadhouder Willem II in 1650 als ‘de Ware Vrijheid’. Steden en provincies hadden een hoge mate van autonomie en hoefden geen inmenging van de stadhouder te dulden. In 1654 sloot De Witt zelfs een verdrag met de Engelse staatsman Oliver Cromwell waarin de Staten van Holland zworen nooit meer een telg uit het Huis van Oranje tot stadhouder te benoemen. De stadhouder was van oudsher betrokken bij de oorlogsvoering op land en zijn afwezigheid kenmerkte zich door verwaarlozing van het leger. Toen Frankrijk en zijn bondgenoten in 1672 binnenvielen werd dit pijnlijk duidelijk. De economische voorspoed van het stadhouderloze tijdperk viel in het niet bij de impact van het ‘Rampjaar’ op de Republiek.  

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Lynchen van gebroeders De Witt

Gedurende het Rampjaar laaide de strijd tussen prinsgezinden en staatsgezinden weer in alle hevigheid op. Veel stemmen gingen op om Willem III tot stadhouder te benoemen om de crisis te bezweren. Johan en zijn broer Cornelis de Witt werden daarentegen aangewezen als zondebok, zwartgemaakt en geïntimideerd. Johan de Witt trad af als raadpensionaris en Cornelis belandde in de Gevangenpoort in Den Haag wegens een aanklacht van landverraad. Op 20 augustus 1672 lynchte een woedende menigte de broers bij de ingang van de gevangenis. 

Het vermeende complot van Willem III

Over de precieze gang van zaken rondom het proces en de moord heerst nog enige onduidelijkheid. Zo betoogt historicus Ronald Prud’Homme dat stadhouder Willem III aan de basis stond van de aanslag. Willem III was vlak voor de moord in het geheim in Den Haag aanwezig, in plaats van bij zijn leger. Samen met onder andere de heer van Odijk, admiraal Tromp en de heer van Zuylestein beraamde hij een plan om de gebroeders De Witt uit de weg te ruimen. Een aantal leden van de schutterij voerde de executie uit terwijl het volk slechts diende als instrument en rookgordijn. 

Het vermeende complot van Cornelis de Witt

Aan de andere kant waren de gebroeders de Witt wellicht minder schuldig dan vaak beweerd. Panhuysen en Zijlmans merken op dat er tijdens het proces van Cornelis de Witt geen gerechtelijke dwaling plaatsvond. De regent had de veroordeling aan zijn eigen handelen te danken. Hij ontving de barbier Willem Tichelaar bij hem thuis, terwijl diens slechte reputatie wijd bekend was. Vervolgens verzuimde hij de barbier op adequate wijze te vervolgen. Tijdens het proces beschuldigden de twee elkaar van het beramen van een moordplot op Willem III. Door het plegen van meineed – Cornelis beweerde dat hij niet wist wie zijn bezoeker was - had de regent zijn eigen ruiten ingegooid. De rechters moesten wel tot een veroordeling overgaan. 

De Witt’s schuld dan wel onschuld omtrent betrokkenheid bij een mogelijk moordcomplot is nooit definitief bewezen. Net zoals Willem III wellicht betrokken was bij de moord op de gebroeders de Witt, zou de dood van de stadhouder de regenten waarschijnlijk eveneens goed uitgekomen zijn.

Leestip:

'Redeloos, radeloos, reddeloos' – De geschiedenis van het rampjaar 1672
Auteur: Petra Dreiskämper
ISBN: 9065504435
Uitgever: Verloren
Winkelprijs: €10,–

Bestel 'Redeloos, radeloos, reddeloos'

Bronnen:

• Panhuysen, L. en J. Zijlmans (2003) 'Een beladen proces. Cornelis de Witt in de Gevangenpoort', Spiegel Historiael, XXXVIII, p. 310-315. 
• Prud’Homme van Reine, R. (2013) Moordenaars van Jan de Witt. De zwartste bladzijde van de Gouden Eeuw. (Arbeiderspers) 
• Nu.nl: Van Tol schrijft boek over De Witt 
• Omroep West: Jort Kelder over standbeeld De Witt 

Afbeelding:

Door Romeyn de Hooghe (Rijksmuseum) [Public domain], via Wikimedia Commons

By anonymous [Public domain], via Wikimedia Commons