Johan de Witt: machtigste politicus van Nederland

Johan de Witt was tijdens het Eerste Stadhouderloze Tijdperk raadpensionaris van het gewest Holland. Deze functie maakte de Witt de belangrijkste politicus van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Na zijn gruwelijke moord in 1672 werd de ‘’papieren nalatenschap’’ van De Witt in beslag genomen door de Staten van Holland. Op 14 maart 2019 worden deze papieren online beschikbaar gesteld. Deze papieren zullen meer licht schijnen op De Witts leven als raadspensionaris. Wat weten wij over Johan de Witts leven?

Johan de Witt werd op 24 september 1625 geboren. Zijn vader Jacob de Witt was een Dordrechtse regent. Al van jongs af aan bleek Johan een begaafde leerling te zijn. Samen met zijn twee jaar oudere broer Cornelis ging Johan rechten studeren aan de Universiteit van Leiden. Johan werkte hard om een carrière voor zichzelf  te maken en van 1647 tot 1650 werkte hij als advocaat in Den Haag.

De Ware Vrijheid

De Witt wilde dat de provincies zo zelfstandig mogelijk werden. De familie van Oranje bekleedde de functie van stadhouder in meerdere gewesten en hun invloed was daarmee volgens Johan de Witt te groot. Volgens hem waren de regenten in het land het meest geschikt om leiding te geven. Omdat regenten veel invloed hadden op internationale handel, zou dit volgens Johan mogelijk oorlogen kunnen voorkomen. De zelfstandigheid voor de Nederlandse provincies waar Johan zo naar streefde werd ‘’De Ware Vrijheid’’ genoemd. 

Tijdens dit tijdperk werden ook andere filosofische ideeën omtrent vrijheid verder ontwikkeld, zoals het ‘’mare liberum’’. Het mare liberum is een volkenrecht ontwikkeld door rechtsgeleerde en schrijver Hugo de Groot aan het begin van de zeventiende eeuw. Deze term stond tegenover het ‘’mare clausum’’ van Karel I. De Engelse koning vond dat hij als absoluut over land regerend vorst ook volkomen heerschappij over de zee kon claimen. Het idee achter mare liberum is echter dat iedereen vrij over zee mag varen en dat deze geen grenzen kent. 

Het Eerste Stadhouderloze Tijdperk

In 1650 werd Johans vader tijdens de staatsgreep van stadhouder Willem II gevangengenomen. Jacob de Witt werd als regent van Dordrecht samen met vijf andere belangrijke regenten gevangen gehouden in slot Loevestein. Kort daarna (op 6 november 1650) stierf stadhouder Willem II echter aan pokkenkoorts. Zijn zoon prins Willem III werd pas acht dagen later geboren, en was daarmee te jong om de Republiek te kunnen leiden. Johan greep samen met de andere regenten de kans om zonder de Oranjefamilie verder te gaan. En zo begon het Eerste Stadhouderloze Tijdperk, waarin de functie van de raadpensionaris nadrukkelijker in werd.

Het Verdrag van Westminster

Johan wilde niet dat Willem III een politieke functie zou krijgen binnen de Republiek. En dit zou zo voor een tijd blijven. In Engeland ontstond namelijk ook een republiek nadat Koning Karel I werd afgezet. ‘’Lord Protector’’ Oliver Cromwell kwam hierna aan de macht in het land. Beide republieken waren grote handelsmachten en dit zorgde voor veel conflicten, wat resulteerde in de Eerste Engels-Nederlandse Oorlog. In 1654 werd de oorlog officieel beëindigd met het ‘’Verdrag van Westminster’’. In het verdrag werd echter ook de Akte van Seclusie opgenomen. Dit hield in dat de jonge prins Willem III van Oranje geen stadhouder mocht worden. Cromwell bedong dit omdat Willem III familie was van Karel I, de voormalige Engelse koning. De Lord Protector vreesde daarom dat als Willem III macht kreeg binnen de politiek, hij de koninklijke familie van Engeland zou steunen. 

Nadat Cromwell in 1660 overleed, werd het koninkrijk van Engeland hersteld. De oom van Willem III, Karel II werd koning van het land. Hierdoor kon Johan Willem III er niet langer van weerhouden in de toekomst een politieke functie te krijgen. 

De Hollandsche oorlog

Johan begon met het bouwen van een sterkere oorlogsvloot. Niet alle provincies betaalden echter mee. Uiteindelijk werden de nodige schepen gebouwd, maar het geld voor andere verdedigingswerken was hierdoor wel op. Nadat de Republiek machtiger werd door de handel voerde Engeland in 1660 hun oude scheepvaartwet opnieuw in. 

Deze ‘’Act of Navigation’’ hield in dat niet-Britse schepen niet langer mochten varen op de wateren van Groot-Brittannië, of de Britse nederzettingen en koloniën. In 1663 voerde Engeland een tweede scheepvaartwet in, de ‘’Staple Act’’. Dit betekende dat vanuit de Engelse koloniën goederen als tabak, suiker en katoen niet langer naar niet-Engelse landen geëxporteerd mochten worden. De combinatie van deze twee wetten resulteerde in de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog.

Lodewijk XIV van Frankrijk had plannen om de Spaanse Nederlanden te veroveren. Johan reageerde hierop met het ondersteunen van Spanje bij de verdediging van de Zuidelijke Nederlanden. Frankrijk en Engeland trokken samen op tegen de Republiek. Op 6 april 1672 werd de Republiek aangevallen door troepen van Frankrijk, Engeland en de bisdommen Münster en Keulen. Dit was het begin van de Hollandse Oorlog en het jaar 1672 zou voor de Republiek bekend staan als het ‘’Rampjaar’’. 

Het einde van de Ware Vrijheid

De publieke opinie over beide broeders De Witt veranderde. Zij werden door sommigen nu zelfs als verraders bestempeld. Het Staatse leger was in slechte staat en dat maakte het voor Frankrijk erg makkelijk om grote delen van het land te veroveren. Johan de Witt werd hiervoor als zondebok aangewezen. In juli 1672 werd Willem III stadhouder en Johans broer Cornelis werd beschuldigd van een moordaanslag op de prins van Oranje.

Op 4 augustus 1672 bood Johan zijn ontslag aan. Negen dagen later werd een brief van Karel II gepubliceerd. Hierin beweerde de Engelse koning dat hij de Hollandsche oorlog alleen was begonnen om de Loevesteinse factie te verwoesten, de factie van de Witt en zijn regenten dus. De Engelse koning had de brief op 8 juli van dat jaar aan zijn neef Willem III geschreven, om zijn vertrouwen te winnen. Willem III besloot vervolgens de brief te publiceren. Deze brief zou De Witt verder de das omdoen.

Moord op de gebroeders De Witt

Johan bezocht op 20 augustus 1672 zijn broer in de Gevangenpoort. Een menigte ‘’Oranjegezinden’’ had zich echter bij de poort verzameld. De menigte riep om de dood van de gebroeders De Witt. De aanwezige burgerwacht ‘’De Haagse schutterij’’, beschermde de broers van de menigte. Een aantal leden van de burgerwacht waren echter onderdeel van een complot. In alle commotie werden zowel Johan en Cornelis vermoord. De lijken van de broers werden vervolgens ontkleed en verminkt, waarna de twee ondersteboven werden opgehangen aan de wipgalg op het Groene Zoodje, in Den Haag. Er wordt alle lange tijd gespeculeerd dat Willem III zich bewust, of zelfs onderdeel was van het complot.

De Ware vrijheid eindigde na de dood van De Witt. Op verzoek van Willem III kozen de Staten van Holland op 20 augustus 1672 Gaspar Fagel als de nieuwe raadpensionaris. Willem III regeerde in harmonie met de vroegere pensionaris van Haarlem, tot het Tweede Stadhouderloze Tijdperk. Op 4 november 1677 trad Willem III het huwelijk in met Maria Stuart, de oudste dochter van de latere Engelse koning Jacobus II. Op 5 november 1688 kwam de Prins van Oranje met 21.000 soldaten aan in de Zuid-Engelse kustplaats Devon. Na het verslaan van het leger van Jacobus trok hij op 28 december van dat jaar Londen binnen, waar hij werd uitgeroepen tot koning van Engeland.

De eerste zevenduizend brieven worden vanaf 14 maart 2019 door het ‘’Johan de Witt projectteam van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis online’’ online gezet. De brieven zijn voornamelijk geschreven in het Nederlands, Frans, Engels en Latijn, en dateren tussen 1649 en 1672. De komende jaren zullen de resterende 28.000 brieven van en aan Johan de Witt online geplaatst worden. Het Huygens Instituut zegt dat de brieven laten zien hoezeer De Witt zich bewust was van alles wat zich internationaal afspeelde, zowel in de publieke sfeer als achter de schermen.

Leestip:

'Redeloos, radeloos, reddeloos' – De geschiedenis van het rampjaar 1672
Auteur: Petra Dreiskämper
ISBN: 9065504435
Uitgever: Verloren
Winkelprijs: €10,–

Bestel Redeloos, radeloos, reddeloos 

Bronnen:

• Huygens Instituut
• Panhuysen, Luc. ‘’De ware vrijheid - De levens van Johan en Cornelis de Witt.’’ Atlas, 2005
• Troost, wouter. ‘’Stadhouder-koning Willem III: een politieke biografie.’’ Verloren, 2001
• Vrienden van De Witt: Biografie van Johan
• Historisch Nieuwsblad: Trek mij maar in stukken
• IsGeschiedenis: 15 juni jarig: Cornelis de Wit
• IsGeschiedenis: WILLEM III VAN ORANJE: LEIDER VAN DE GLORIOUS REVOLUTION
• IsGeschiedenis: De eerste Engels-Nederlandse oorlog
• IsGeschiedenis: Vrede van Breda maakt einde aan Tweede Engels-Nederlandse oorlog
• IsGeschiedenis: Het uitbreken van de Hollandse Oorlog
• IsGeschiedenis: Gebroeders De Witt slachtoffers van complot?
• IsGeschiedenis: 25 januari jarig: Gaspar Fagel

Afbeelding:

• English: Johan de Witt (1625-1672), Grand Pensionary of Holland: Atelier van Adriaen Hanneman [Public domain], via Wikimedia Commons
• The Battle of Scheveningen, 31 July 1653: Jan Abrahamsz Beerstraaten [Public domain], via Wikimedia Commons
• Lodewijk XIV trekt bij het Tolhuis bij Lobith de Rijn over, 12 juni 1672: Adam Frans van der Meulen [Public domain], via Wikimedia Commons
• "De Rampzalige Doodt van Cornelis en Joan de Wit den 20. Augusti 1672: Peace Palace Library [Public domain], via Wikimedia Commons