Tilburg: stad van de Kruikenzeikers

Traditioneel gezien krijgen de meeste Brabantse plaatsen tijdens carnaval een speciale naam, waarvan de herkomst niet altijd even makkelijk te achterhalen is. De stad Tilburg is een geval apart. Tilburg en haar inwoners staan tijdens Carnaval bekend als de Kruikenstad en de kruikenzeikers. Waar komt deze vreemde naam vandaan?

De opmerkelijke carnavalstraditie van de Kruikenstad vindt zijn oorsprong in de geschiedenis van Tilburg. Vanaf het jaar 1600 groeide de stad, gelegen in een plattelandsgebied met veel schapenteelt, namelijk geleidelijk uit tot één van de belangrijkste wolsteden van Nederland. Tegen het einde van de 19e eeuw waren er in Tilburg al meer dan 125 textielfabrieken verrezen. Niets stond de opkomst van de nieuwe industrie in de weg. Zelfs het 15e-eeuwse ‘Kasteel van Tilburg’ moest in 1858 plaats maken voor de bouw van een nieuwe fabriek.

Textielproductie

Eén van de vloeistoffen die vanaf de 17e eeuw toegepast werd in het productieproces van textiel was urine. De menselijke afscheiding bevat namelijk het stofje ureum, dat uiterst geschikt bleek voor het reinigen van pas geschoren wol. Voor dit proces vulden de textielproducten aan het einde van de dag een bad met twee derde deel water en een derde deel urine en lieten dit een nacht staan. De volgende ochtend verhitten zij het mengsel tot 50 graden, waardoor de stof ammoniak vrij kwam. Deze stof reinigde het wol van vettigheden en andere vuiligheid, waarna het eenvoudig schoongespoeld kon worden in schoon water.

Blauwe kleurstof

Urine kon tevens later in het productieproces nog ingezet worden bij het kleuren van de textiel. De kleur blauw werd vroeger namelijk gemaakt van de bladeren van de wede, een plant die vooral langs de oevers van de Waal en de Rijn groeit. Voor het kleurproces werden de wedebladeren eerst platgestampt en uitgedroogd in de zon, alvorens ze samen met de urine in een grote kuip gestopt werden. Daarna liet men het mengsel in de zomer twee weken buiten staan, waardoor het mengsel ging gisten en er alcohol vrij kwam. Dit zorgde ervoor dat de wede een blauwe kleurstof vrijliet, die vervolgens gebruikt kon worden om de textiel te verven.

Urinehandel

Vanwege deze belangrijke rol van urine in de textielproductie is het ‘menschenwater’ een grote rol gaan spelen in het stadsleven van Tilburg. Volgens de overlevering was de vraag naar urine in de stad zo groot dat de inwoners hun eigen afscheiding opspaarden in kruiken, om deze vervolgens voor een paar centen door te verkopen aan de fabrieken. Hierdoor kwamen zij bekend te staan als ‘kruikenzeikers’ en Tilburg als de ‘Kruikenstad’. Er zouden zelfs regels zijn opgesteld omtrent deze levendige handel in urine. Zo was het ten strengste verboden om de maandagochtendurine te verkopen, aangezien deze vaak een veel te hoog alcoholpromillage bezat.

Kruikenzeikers

In 2006 deden auteurs Henk van Doremalen en Paul Spapens voor het boek ‘Kruikezeikers’ historisch onderzoek naar de oorsprong van deze term. Tijdens deze zoektocht kwamen zij tot de conclusie dat er inderdaad veel urine werd gebruikt bij de productie van textiel. Zo wordt er in een notariële akte uit 1689 gesproken over ‘warm stinckende pis of seep’ om wol te wassen en maakt een verfrecept uit 1822 gebruik van onder meer ‘15 Emmers Pis’. Van Doremalen en Spapens konden echter geen enkel historisch bewijs vinden van de stedelijke handel van urine door inwoners van ‘Kruikenstad’.

Of dit dan ook betekent dat de legende van de Tilburgse ‘kruikenzeiker’ volledig verzonnen is, dat laten de twee auteurs in het midden. Stiekem houden veel Tilburgers nog een beetje hoop dat er ooit alsnog bewijs op zal duiken van de traditie van het zeiken in kruiken. En ondertussen zullen zij zich er zeker niet van laten weerhouden om jaarlijk tijdens Carnaval weer flink feest te vieren als de kruikenzeikers van Kruikenstad.

Meer weten over de geschiedenis van carnaval en alle tradities die daar bij horen? Hier lees je alles over Carnaval door de eeuwen heen

Afbeeldingen: