Waar komt de Hitlergroet vandaan?

Een groet uitbrengen door de rechterarm te strekken, met de handpalm naar beneden en waarbij de vingers elkaar aanraken, is een van de meest controversiële gebaren in onze maatschappij. De groet werd namelijk gebruikt door het naziregime in Duitsland en Mussolini’s fascistische regime in Italië. Maar de groet wordt ook geassocieerd met de Romeinen. Hoe zit dat, en hoe is die groet ontstaan?

De groet, die in de volksmond vooral bekend is als de ‘Hitlergroet’, wordt vaak toegeschreven aan de Romeinen. Zo is de groet ook veel te zien in de strips van Asterix en Obelix. Daar strekken Romeinse legionairs hun arm, en roepen ‘Ave’. Maar ook op veel andere plekken is een verwijzing naar deze ‘Romeinse groet’ te vinden. Bekend is een schilderij van Jacques-Louis David uit 1784. Dit werk wordt gezien als het moment dat het gebaar bekend kwam te staan als de Romeinse groet. Op het schilderij ‘De eed van de Horatii ’ zweren de drie broers Horatii dat zij Rome zullen verdedigen tot aan hun dood. Door dit schilderij kwam het gebaar in de belangstelling te staan en raakte het zo bij het grote publiek bekend als een symbool van de Romeinen. Al werd het ook op andere plekken gebruikt. Zo zijn op schilderijen die Napoleon vereren veel gebaren te zien die op de ‘Romeinse groet’ lijken. Vanaf de negentiende eeuw komt de groet ook vaker terug in toneelstukken en andere schilderijen waarin de groet als ‘Romeins’ wordt gepresenteerd.

Was de ‘Romeinse groet’ Romeins?

Er is echter geen enkele Romeinse tekst gevonden die deze groet beschrijft en ook in geen enkel Romeins kunstwerk wordt de groet afgebeeld. Er zijn wel situaties beschreven of afgebeeld waarbij een soortgelijk gebaar gebruikt wordt. Zo zou Octavianus (later bekend als keizer Augustus) zijn rechterarm hebben uitgestrekt terwijl hij een eed aflegde bij Julius Caesar. Volgens de bronnen was dit een teken van vertrouwen, vriendschap en loyaliteit. Ook zijn er enkele sculpturen die aan militaire overwinningen herinneren, bijvoorbeeld de Ark van Titus en de Ark van Constantijn, waarop een soortgelijk gebruik is terug te zien. Bij deze afbeeldingen gaat het echter om een ander gebaar dan de bij ons bekend Romeinse groet. Zo is de arm niet volledig gestrekt, of is de handpalm niet naar beneden gericht of raken de vingers elkaar niet. In tegenstelling tot de groet die op het schilderij ‘De eed van de Horatii’ te zien is.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Amerikaanse groet aan de vlag

Ondanks dat de ‘Romeinse groet’ dus niet écht Romeins was, kreeg het gebaar in de negentiende eeuw dankzij die associatie wel een grote symbolische waarde. Het gebaar werd, zoals in het schilderij van de Horatii steeds vaker gebruikt om trouw te laten zien, niet alleen op schilderijen, maar ook in het dagelijks leven. Bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, waar de groet een echt nationaal karakter kreeg. Eind negentiende eeuw was daar een sterke patriottistische beweging ontstaan die ook onder kinderen een meer vaderlandslievende inborst wilde stimuleren. Al tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) scheef legerkapitein van de Unie George Thatcher Balch een ‘Pledge of Allegiance’, een belofte van trouw aan de Amerikaanse vlag, voor zijn soldaten. Balch werd na de oorlog leraar en nam zijn pledge mee het onderwijs in. De pledge zoals Balch die voor schoolkinderen ontwikkeld had, bestond uit een korte belofte, die werd gedaan tijdens het hijsen van de vlag. Hierbij strekten de kinderen hun rechterarm uit naar de vlag, waarna ze vervolgens met de gestrekte vingers van hun rechterhand hun voorhoofd aantikten, net als bij een militair saluut, en daarna hun hand voor het hart hielden.

Maar écht bekend werd die groet niet. Veel bekender werd de Pledge of Allegiance zoals James Bellamy die verzon in 1892. Bellamy had een belangrijke functie bij The Youth’s Companion, een populair magazine voor kinderen en stond zodoende middenin het opkomende nationalisme. Aan de vooravond van de herdenking van Columbus’ aankomst in Amerika, in 1892 vierhonderd jaar geleden, bedacht hij een campagne om het patriottisme onder Amerikaanse schoolkinderen aan te wakkeren. Bellamy vond die beloftes van trouw aan de vlag zoals Balch die had geschreven, niet sterk genoeg en schreef een eigen versie die in ter gelegenheid van de herdenking van Columbus in het tijdschrift gepubliceerd werd. Maar daar bleef het niet bij. In het tijdschrift werden kinderen opgeroepen om op de dag van de herdenking de Amerikaanse vlag boven hun school te hijsen en daarbij een plechtige belofte te doen: “I pledge allegiance to my flag and to the Republic for which it stands-one Nation, indivisible, with liberty and justice for all.” Bellamy veranderde ook de groet. De groet van Balch werd versimpeld. Het militair saluut werd niet meer gebracht, de kinderen strekten simpelweg hun rechterarm met vlakke hand richting de vlag, terwijl zij de belofte uitspraken. Omdat het om nationale symbolen ging, werd zelfs het Congres bij de plannen betrokken en via The Youths Companion werden vlaggen naar talloze scholen in alle staten van de VS gestuurd. Daarmee speelde het tijdschrift slim in op de patriottistische gevoelens in d e maatschappij en die gevoelens zullen bij Bellamy zelf ongetwijfeld een rol hebben gespeeld. Maar het was ook simpelweg een marketingtruc. Naar eigen zeggen verzon Bellamy zijn ‘belofte’ in twee uur tijd, op een late zomeravond.

Bellamy’s pledge sloeg echter goed aan en de hele vlagceremonie werd op veel plekken permanent ingevoerd en zodoende deel van het dagelijks leven in de VS. Een journalist die verslag deed van de Spaans-Amerikaanse oorlog, vertelde naderhand dat hij zag hoe soldaten de belofte en groet van Bellamy brachten tijdens het strijken van de vlag op hun basis. Toen hij vroeg waarom ze dat deden, was het antwoord simpelweg dat zij dat al van kinds af aan gewend waren. Het hoorde simpelweg bij het hijsen en strijken van de vlag.

De ‘Romeinse groet’ in Mussolini’s Italië

De groet van Bellamy was erg nationalistisch, maar nog niet fascistisch. Toch wordt de groet vandaag de dag vooral gezien als een fascistische groet. Dat komt vooral door ontwikkelingen in Europa. In de jaren twintig werd de groet opgepikt door fascistische bewegingen. Een van de eerste en meest prominente gevallen was de fascistische beweging die onder leiding van Mussolini in Italië aan de macht kwam. Zijn beweging groeide als kool maar het was de populaire schrijver Gabriele D’Annunzio die een groot repertoire aan symbolen en gebruiken voor de fascistische beweging bedacht. Daarbij maakte hij handig gebruik van -vermeende- Romeinse symboliek, onder de Romeinen was Italië immers op haar machtigst. De ‘Romeinse groet’ was er daar een van. De fascistische beweging van Benito Mussolini nam de groet aan, en naarmate de beweging vanaf 1920 Italië meer en meer onder controle kreeg, voerden zij de groet op meer en meer plekken in. Van scholen, waar kinderen de groet moesten brengen, tot de ministeries en het leger. Zo verving de groet het traditionele handen schudden, wat door de fascisten als ‘bourgeois’ werd gezien.

Hitlergroet in Duitsland

In Duitsland werd de groet in 1923 in bij de NSDAP geïntroduceerd. Daar werd de groet ook bekend als de Hitlergroet, de term waarmee de groet nog altijd het meest bekend is in Nederland. De NSDAP maakte in 1926 de groet verplicht voor partijleden, maar dat ging niet zonder discussie. Omdat de groet al wijd en zijd bekend was in Italië, vonden veel hardliners binnen de nazipartij de groet niet Germaans genoeg. Ondanks hun verzet werd werd de groet na de machtsovername van de nazi’s door heel Duitsland verplicht. De propagandabeelden waarop te zien was enorme mensenmassa’s de groet brachten gingen, mede dankzij de Olympische Spelen van 1936, de hele wereld over.

Amerikaanse reacties op de fascistische groet

Het bleef niet bij de bewegingen van Mussolini en Hitler. Op veel meer plekken in Europa kwamen in de jaren 20 en 30 op fascistische of nationaalsocialistische leest geschoeide bewegingen op die als groet een gebaar gebruikte dat leek op die van de nazi’s of de Italiaanse fascisten, al waren die groeten vaak niet helemaal hetzelfde. Zulke verschillen konden bijvoorbeeld de houding van de hand, de vingers, of de hoogte van de arm zijn. Dat lijken details, maar er werd vaak grote waarde gehecht aan die details, die een belangrijk deel van de identiteit van de bewegingen vormde.  In de jaren 30 leidde dat tot rivaliteit tussen verschillende extreemrechtse bewegingen in Frankrijk die die elkaar ervan beschuldigden niet de juiste groet te hanteren.

Maar hoe ging het in Amerika? Daar was de groet dankzij Bellamy nog altijd ingeburgerd, maar de opkomst van het fascisme in Europa zorgde ervoor dat die groet in korte tijd erg controversieel werd.   In 1942 werd de Flag Code door het Amerikaanse Congress aangenomen. In die code, waarin vast werd gelegd hoe men met de vlag om moest gaan, werd ook vastgelegd dat men bij ceremonies die draaien om de vlag en/of het volkslied, men moest gaan staan en de rechterhand op het hart leggen. Daarmee werd de groet van Bellamy definitief vervangen.  

Verboden Hitlergroet

Nog altijd staat de groet symbool voor de ideologie van de nazi’s, of het fascisme in meer algemene zin. De groet wordt nog vaak in extreemrechtse kringen gebruikt. Zo bracht Anders Breivik, die bij een tweetal aanslagen in Noorwegen tientallen jeugdleden van de sociaaldemocratische partij vermoordde (2011), een groet die op de Hitlergroet of Romeinse groet leek tijdens de rechtszaken tegen hem. Door de nalatenschap van de fascisten en nazi’s, is de groet in veel landen, waaronder Duitsland, verboden.

Bronnen:

• The New York Review: When is a Nazi-salute not a Nazi-salute 
• Smithsonian Magazine How the Pledge of Allegiance Went From PR Gimmick to Patriotic Vow, The Man who wrote the pledge of allegiance
• University of Rochester. University of Rochester Library Bulletin: The Story of the Pledge of Allegiance to the Flag