Wie was Brutus, de nobele samenzweerder?

Brutus is misschien wel een van de meest legendarische figuren uit de Romeinse geschiedenis. Al was het maar door Caesars beroemde laatste woorden “Et tu,” die overigens niet van Caesar, maar van Shakespeare afkomstig zijn. Maar wie was Brutus? Kathryn Tempest schreef Brutus, de nobele samenzweerder, een boek waarin ze verder kijkt dan alleen de moord op Caesar.

Tekst Roos Bergers 

Wat wekte uw interesse in Brutus?

Ik houd mij al lang bezig met Cicero en ik ben altijd al gefascineerd geweest door zijn brieven van en aan Brutus. Hierdoor kreeg ik een beeld van hem dat ik nog niet had teruggezien in de academische literatuur. Er was dus meer te zeggen over Brutus dan tot dat moment was gedaan.
Het was bijzonder dat Cicero, een oude staatsman, zo opkeek tegen deze jongeman en wanhopig zijn vriendschap probeerde te winnen. Die dynamiek tussen hen wekte dus mijn interesse. Toen ik mij realiseerde dat er nog niet was geschreven over wat ik in de bronnen ontdekte, wilde ik er een boek over schrijven.

U heeft inderdaad veel bronnen geraadpleegd om het boek te schrijven. Wat is uw meest interessante ontdekking over Brutus uit deze bronnen?

Voor de lezer denk ik dat het de schandalen zijn waar Brutus bij betrokken was, bijvoorbeeld de moordaanslag op het leven van Pompeius in 59 v.C. en de beschuldigingen van extreme afpersing. Brutus is namelijk in 53 tot 51 v.C. in de provincies van Oost-Griekenland en vraagt daar een kolossale rente op leningen aan zakenmannen.

Voor mijzelf was de grootste ontdekking waarom Brutus instemde met ideeën van Caesar. Dat was een verrassing, want we zien hem vooral als de verrader van Caesar en degene die vasthoudt aan zijn overtuigingen van de Republiek.

Cicero hint hier ook al naar in een brief, waarin hij zich afvraagt wat de politieke ideologie van Brutus betekent, omdat hij was overgelopen. In de correspondentie tussen Cicero en Brutus zie je dat zij ideologisch gezien verschillen en dat een deel van wat Brutus schrijft meer beïnvloed is door Caesars gedachtegoed dan dat van Cicero. Zo onderstreepte Brutus bijvoorbeeld genade in zijn campagne, iets waar Caesar bekend om staat. Cicero was het daar niet mee eens.

Wie had de meeste invloed op Brutus’ politieke filosofie?

 We zien de dogma van Plato duidelijk terug in Brutus’ overtuigingen. Plato was de eerste denker die staatsvormen had geanalyseerd. Er waren drie staatsvormen: de monarchie, de democratie en de aristocratie. Deze drie vormen heeft hij opgedeeld in gezagsgetrouw en wetteloos, dus je hebt een schaal van zes staatsvormen. De beste is een goede koning (gezagsgetrouwe monarchie), de slechtste een tirannie (wetteloze monarchie).

Hoe Brutus zich presenteerde aan de buitenwereld laat zien dat hij sterk beïnvloed was door zijn (zogenaamde) familieleden, zoals Lucius Junius Brutus: de eerste bevrijder van Rome, de man die de koningen had verdreven en de res publica had opgericht. Brutus had dus aan de ene kant van zijn familie een erfenis die teruggaat naar de idealen van vrijheid en res publica, aan de andere kant had hij de voorouder aan zijn moeders kant, Servilius Ahala, die bekend is van de moord op Spurius Maelius, die hij vermoordde omdat Maelius een tiran dreigde te worden.

Brutus kon zich dus door deze voorouders profileren. In zijn denken was hij beïnvloed door de Romeinse gedachten van vrijheid en tirannenmoord, in overeenstemming met wat zijn voorouders hadden gedaan. Deze gedachten werden verenigd en verankerd door zijn studie van Plato.

U schrijft ook in uw boek dat familie heel erg belangrijk is voor Brutus. Hoe denkt u dat de gebeurtenissen hierdoor zijn beïnvloed?

Al vroeg zien we bij Brutus een haat tegenover Pompeius, die verantwoordelijk was voor de dood van zijn vader. Brutus was zelfs betrokken bij een samenzwering om Pompeius te vermoorden. Toch koos hij uiteindelijk de kant van Pompeius in de burgeroorlog. Daarmee verkoos hij ideologie boven zijn haat. Zijn besluit was echter ook beïnvloed door Cato, zijn schoonvader Appius Claudius en zijn zwager Cassius.

‘Familie’ is overigens een term waar vrienden ook toe worden gerekend. Servilia, Brutus’ moeder, was van grote invloed bij elke stap in zijn carrière. De dood van zijn vader heeft hem ook beïnvloed. Op latere leeftijd was vooral de rol van zijn schoonvader groot. In het begin van zijn leven zien we echter een meer onafhankelijke Brutus, die zijn beslissingen los van Cato maakt.

Was Brutus in het bijzonder verbonden aan zijn familie of was dat in die tijd gebruikelijk?

Ja, Brutus had een sterke band met zijn familie. Hij heeft zelfs een filosofisch werk over deugden gepubliceerd. Daarin stond alles beschreven over de verplichtingen aan je ouders, je familie en je verwanten. Brutus had hier dus over geschreven, over nagedacht en het in de praktijk gebracht.

De late bronnen spreken over de bevrijders als een groep vrienden. Die vriendschap is altijd bevestigd met een alliantie, zoals huwelijken tussen de families van de vrienden. Huwelijken zijn dan ook erg belangrijk in persoonlijke politiek, omdat dat is hoe ze dingen bereikten. Ik denk dat Brutus in het bijzonder toegewijd was aan deze idealen.

Ondanks dat familie zo belangrijk was voor Brutus, heeft hij Pompeius, de moordenaar van zijn vader, uiteindelijk niet vermoord toen hij de kans had, en Brutus stond zelfs aan zijn kant. Zijn er bronnen die vertellen waarom hij Pompeius niet heeft vermoord?

We hebben nauwelijks informatie over de samenzwering van Brutus tegen Pompeius. De informatie die er is zou ook gefabriceerd kunnen zijn. Het kan namelijk dat de informant Vetius het hele verhaal heeft verzonnen.

Het is overigens ook gemakkelijk om achteraf de moordenaar in Brutus te zien. Als hij Caesar heeft vermoord, waarom zou hij Pompeius dan ook niet vermoord hebben? Een mogelijke reden dat Brutus Pompeius nooit heeft vermoord kan zijn dat hij misschien nooit betrokken is geweest in een plot om hem te vermoorden.

Ten tweede, was Pompeius echt van plan een tiran te worden? Brutus sprak zich uit tegen Pompeius’ ambitie toen het erop leek dat hij een dictator zou worden in 52 v.C. Maar dit is niet gebeurd. Pompeius werd benoemd tot enige consul, maar gaf zijn macht terug na het afhandelen van de crisis. Hij werkte dus altijd heel behoedzaam en grondwettelijk correct. Dat geeft geen reden voor een moordaanslag, als Brutus dat überhaupt al had gewild.

Hoe was het mogelijk dat Brutus discreet samenzwoer?

Er waren veel mislukte samenzweringen tegen Caesar, dus het is opmerkelijk dat deze wel slaagde. De origine van de samenzwering is gehuld in mysterie. Je kunt uit de bronnen herleiden hoe de samenzwering waarschijnlijk is ontstaan. Je moet echter wel heel voorzichtig zijn, want in diezelfde bronnen staan ook rechtvaardigingen voor de moord op Caesar.

Er is een verslag van een schrijver genaamd Nicolaus van Damascus die interessante anekdotes heeft over hoe de planning ging. Zo kwamen de samenzweerders nooit in een grote groep samen, was er een kernteam met volgelingen en kon er nooit vastgesteld worden wie op dat moment de leiding gaf.

Ze konden dus discreet samenzweren door de stappen die werden genomen om niet gezien te worden, en er was al helemaal geen sprake van verdacht gedrag in een groep. Daarnaast vertelde Plutarchus dat Brutus potentiele samenzweerders onderzocht met filosofische discours.

Dus hoe begin je een samenzwering? Je wilt je eindspel niet weggeven. Brutus testte aan de hand van dat filosofische discours de meningen van mensen over Caesar, in plaats van direct op de man te vragen of Caesar uit de weg geruimd moest worden. Hij discussieerde over de juistheid en onjuistheid van het verwijderen van een tiran. Verhulde taal en filosofisch discours waren dus belangrijk bij de samenzwering en de werving van samenzweerders.

Kathryn Tempest is historica aan de University of Roehampton. Zij schreef Brutus, de nobele samenzweerder. Lees hier meer over Brutus, de nobele samenzweerder