Witte de With: van kajuitsjongen tot beruchte bewindhebber

Witte de With (1599 – 1658) klom in korte tijd op van kajuitsjongen tot bewindvoerder bij de VOC en WIC. Hij speelde een belangrijke rol in de verovering van de Zilvervloot onder Piet Hein in 1628. Toch is hij geen onbesproken zeeheld.

Carrière

Witte Corneliszoon de With werd in 1599 geboren in Brielle. Zijn ouders waren mennonieten, pacifisten en voorstanders van een strenge opvoeding, waardoor hij een ongelukkige jeugd had. In zijn tienerjaren had hij verschillende baantjes als lijndraaier, zijdewerker, zeilmaker en touwslager, maar omdat hij daar niet in uitblinkte koos De With op 17-jarige leeftijd het ruime sop.

In 1616 trad hij in dienst bij de VOC en voer nog datzelfde jaar als kajuitsjongen naar Batavia. De With bleek voor een zeemansleven in de wieg gelegd en maakte snel carrière: in 1620 werd hij benoemd tot hoogste marine-onderofficier en in 1622 was hij tijdelijk luitenant-commandeur op De Gouden Leeuw. De With bezeilde vervolgens tussen 1623 en 1626 als vlaggenkapitein op De Delft de wereldzeeën. In 1628 trad hij in dienst van de West-Indische Compagnie (WIC). In september van dat jaar droeg hij als vlaggenkapitein onder Piet Hein op De Amsterdam bij aan de roemrijke verovering van de Zilvervloot.

In 1647 kreeg De With opdracht de belangen van de WIC in Brazilië te beschermen, maar de expeditie liep uit op een mislukking. Hij werd op verdenking van hoogverraad in 1649 een tijdje opgesloten in de Gevangenpoort. Als gevolg van deze smet op zijn carrière greep hij later, na het overlijden van Maarten Tromp in 1653, naast het hoogste commando tijdens de Eerste Engelse Oorlog (1652-1654).

In zijn laatste levensjaren bracht De With meer tijd door op het vasteland dan op zee. Toch stierf hij in het harnas. Op 29 oktober 1659 sneuvelde Witte Cornelisz de With tijdens een zeeslag in de Sont tegen Zweden, nadat zijn zwak bemande schip in ondiep water was vastgelopen.

Temperament

Hoewel hij werd geprezen vanwege zijn kwaliteiten als zeevaarder, kwam De With ook al snel bekend te staan als een temperamentvol, onaardig en behoorlijk gewelddadig persoon. Daardoor kwam hij regelmatig in aanvaring met zijn meerderen, maar ook met zijn eigen bemanning. Verschillende keren brak muiterij uit op zijn schepen. In de geschiedschrijving is hij daarom de boeken in gegaan als de minst vriendelijke, minst zachtaardige van de Nederlandse zeehelden. ‘Zenuwlijder’, ‘alleen door heldenmoed aangevuurd’ en ‘eerzuchtig’ was het harde oordeel van historici. Hoewel hij werd gezien als één van de grote vier – met Michiel de Ruyter, Piet Hein en Maarten Tromp – geniet De With waarschijnlijk van minder algemene populariteit vanwege zijn hardvochtige karakter. Die beschrijving van zijn persoon is overigens later door historici weer in twijfel getrokken en genuanceerd.

Koloniale smet

Net als bij zijn collega’s staat ook de heldenstatus van Witte de With tegenwoordig ter discussie. Het staat buiten kijf dat hij moedig en trouw zijn opdrachten heeft vervuld en in de context van zijn tijd viel misschien niet anders van hem te verwachten. Toch staat ook de schaduwzijde van de Nederlandse koloniale inspanningen – waar de VOC en WIC destijds de belangrijkste spil in waren – tegenwoordig ook bijzonder in de belangstelling.

In 1618 hielp De With bijvoorbeeld tijdens een conflict met inlanders en Engelsen het VOC-fort Batavia te verdedigen, waarna hij volgens zijn biograaf Anne Doedens ‘van harte meedeed’ aan de verwoesting van de inlandse stad Jacatra. ‘In de voorhoede van de aanvalsmacht’ hielp De With de stad veroveren en met de grond gelijk maken.

Even zo bruut ging hij in 1626 op de Molukken te werk. Op het eiland Ternate had De With de leiding over een zogenaamde ‘hongi-tocht’, waarbij de kruidnagelplantages van de lokale bevolking werden verwoest om zodoende het handelsmonopolie van de VOC af te dwingen. Later noteerde hij tevreden in zijn logboek dat hij daar 80.000 tot 90.000 kruidnagelbomen had vernietigd. De lokale bevolking van wie de belangrijkste inkomstenbron was ontnomen werd door De With onverbiddelijk tegemoet getreden en hij schuwde geweld daarbij niet: ‘In deze tijd hebben wij zesmaal slag geleverd in het veld en geschermutseld met de vijand.’

Anno 2017

De controverse rond Witte de With gaat tegenwoordig niet alleen over deze twee gebeurtenissen, maar vooral over zijn rol als spil in een groter koloniaal systeem en het gebruik van zijn naam voor bijvoorbeeld straten en cultuurcentra. Zo heeft het Rotterdamse Witte de With Center for Contemporary Art in de nazomer van 2017 besloten tot naamswijziging van haar instituut, omdat ze met de naam koloniaal geweld impliciet zou ‘vergoelijken’. Daarmee is de discussie over de heldenstatus van De With en zijn kompanen verschoven van een historische kwestie naar een hedendaags en vooral maatschappelijk vraagstuk: welke plaats geven we een besproken verleden in de samenleving?