Pauselijk Conclaaf: waar komen de witte en zwarte rook vandaan?

Het gebruik van witte rook tijdens het pauselijk conclaaf om aan te geven dat er een beslissing is genomen, wordt vaak gezien als een eeuwenoude traditie. Merkwaardig genoeg is deze traditie waarschijnlijk pas ontstaan in de twintigste eeuw. De media houden de kleur van de rook boven de Sixtijnse Kapel in Rome tijdens het pauselijk conclaaf altijd nauwlettend in de gaten, waardoor wereldwijd veel mensen snel op de hoogte zijn wanneer de rook wit kleurt en er een nieuwe paus gekozen is. Dit roept de vraag op hoe de aankondiging van een nieuwe paus plaatsvond voordat het gebruik van witte rook werd geïntroduceerd.

Het pauselijk conclaaf

Na het overlijden of aftreden van de paus komt het kardinaalscollege binnen 15 tot 20 dagen bijeen in Rome voor de start van het conclaaf. Dit houdt in dat het college zich tijdelijk afsluit van de buitenwereld om een nieuwe paus te kiezen. Er is een tweederdemeerderheid nodig voordat een nieuwe paus gekozen kan zijn. Tot die tijd wordt erdoor gestemd. Per dag worden er vier stemmingen onder de kardinalen gehouden, twee in de voormiddag en twee in de namiddag. Door het verbranden van stembriefjes samen met teerpek of een chemische stof wordt er door middel van zwarte rook aangegeven dat er nog geen nieuwe paus is gekozen. Witte rook daarentegen geeft juist aan dat op ieder moment vanuit het balkon van de Sint-Pieterkerk verkondigd kan worden dat er een nieuwe paus gekozen is.

Het is mogelijk dat het conclaaf van korte duur is en er al snel witte rook uit de schoorsteen van de kapel komt, zoals tijdens de verkiezing van paus Pius XII in 1939, waar er na slechts twintig uur een nieuwe paus gekozen was. De menigte kan echter ook dagenlang teleurgesteld worden met zwarte rook. Zo duurde het na het overlijden van paus Clemens IV in 1268 bijna drie jaar voordat er een nieuwe paus gekozen werd. De menigte vond dat de kardinalen na drie jaar lang genoeg de tijd hadden gehad om een keuze te maken. Om de kardinalen te dwingen om nu toch echt een nieuwe paus te verkiezen, kregen de kardinalen alleen nog maar water en brood. Dit leek te helpen en in 1271 werd Gregorius X gekozen als de nieuwe paus.

Het luiden van de klokken voor de nieuwe paus 

Sinds de dertiende eeuw werden stembriefjes gebruikt bij de verkiezingen. Toch werd tijdens veel stemrondes nog niet met papier gestemd, maar uitten de kardinalen hun voorkeur op andere manieren, bijvoorbeeld door te juichen. Hierdoor was er vaak te weinig papier dat verbrand moest worden, wat ervoor zorgde dat de rook vanaf het plein nauwelijks zichtbaar was. Om toch duidelijk te maken dat er een nieuwe paus gekozen was, werden er klokken geluid of kanonnen afgevuurd. Dit veranderde toen paus Gregorius XV in 1621 het toejuichen tijdens het conclaaf verbood.

Om geheim te houden op welke kandidaten de kardinalen hadden gestemd, moesten de stembriefjes verplicht worden verbrand. Toch werd de aankondiging van een nieuwe paus nog steeds op andere manieren gedaan dan we vandaag de dag gewend zijn. Zo realiseerden omstanders zich tijdens het conclaaf van 1667 dat er een nieuwe paus gekozen was, omdat de kardinalen de panelen – die het college hadden afgesloten van de buitenwereld – open begonnen te breken. In 1775 werden de stembriefjes zoals verplicht verbrand, maar werd de werkelijke aankondiging gedaan door een kanon af te vuren. 

De herkomst van witte en zwarte rook als traditie

De eerste keer dat de rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel gebruikt werd als een signaal was tijdens het conclaaf van 1823. Er was toen nog geen onderscheid tussen zwarte en witte rook, waardoor rook uit de schoorsteen maar een betekenis kon hebben. Wanneer er een nieuwe paus was gekozen, kwam er te weinig rook uit de schoorsteen om het vanuit het Sint-Pietersplein te zien. Rook uit de schoorsteen betekende hierdoor juist dat er geen paus gekozen was.

Het onderscheid tussen witte en zwarte rook ontstond pas tijdens het conclaaf van 1914. Er werd toen besloten dat aan het einde van het conclaaf alle papieren verbrand moesten worden, dus niet alleen de stembriefjes. Hierdoor kwam er meer rook uit de schoorsteen wanneer er een paus gekozen was. Om verwarring te voorkomen werden er tijdens het verbranden van de stembriefjes verschillende stoffen toegevoegd om de rook de zwarte of witte kleur te geven. Zo werd er voor zwarte rook teerpek toegevoegd aan de verbranding en voor witte rook nat stro.

Onduidelijkheden van de rooksignalen

Toch is het gebruik van rooksignalen niet altijd even duidelijk gebleken. Zo was er de eerste twee dagen van het conclaaf van 1922 eerst witte rook te zien, voordat de rook zwart werd. Dit gebeurde opnieuw in 1939 en 1958, waardoor besloten werd het natte stro en de teerpek te vervangen door chemicaliën om de juiste kleur te garanderen. In 2005 werd ervoor gekozen om de witte rook te combineren met het luiden van de klokken van de Sint-Pietersbasiliek wanneer er een nieuwe paus gekozen was, om eventuele verwarring te voorkomen.