Vluchtelingen & migranten in de Nederlandse Republiek

Fort Europa is in gevaar! De media barst van verhalen over migranten die de welvarende wereld bestormen. Migratie is van alle tijden: vreemdelingen vertrekken, hopend op een beter leven, maar komen vaak van een koude kermis thuis. Soms is massale migratie wél gewenst. Dit gold bijvoorbeeld voor de hoogtijdagen van de Nederlandse geschiedenis: de Gouden Eeuw.

Migranten uit het zuiden

De bevolking van Nederland groeide in de Gouden Eeuw met honderdduizenden mensen. Dit was het gevolg van massale migratie die ontstond aan het einde van de zestiende eeuw. Het tij van de Tachtigjarige Oorlog bepaalde het patroon van migratie. Langzamerhand werd het duidelijk dat de Zuidelijke Nederlanden Spaans bezit zouden blijven en dat er weinig hoop was voor protestantse inwoners. Vooral na de Spaanse verovering van Antwerpen in 1585 zou er een stroom op gang komen van protestanten en Nederlandsgezinde katholieken richting het noorden. Jaren ervaring in handwerk en handel vonden hun weg naar het Noorden, deze expertise zou worden ingezet om steden als Amsterdam te doen groeien. Deze migranten droegen bij aan de Nederlandse Gouden Eeuw.

De tolerante Republiek

De Republiek bood vele kansen. Er was plaats voor alle religies, mits deze buiten het zicht van Calvinistische staatskerk werden gehouden. De Republiek - en met name steden als Amsterdam en Leiden - stonden bekend om hun tolerantie (ver voor het woord was uitgevonden). Er was werk en er waren mogelijkheden om je aan te sluiten bij de grootste handelsondernemingen ter wereld. Sommige steden probeerden de beste migranten aan te trekken. Migranten werden aangemoedigd nieuwe, Hollandse nijverheid op te zetten. De lonen in Holland waren daarnaast hoog. Grote groepen migranten trokken naar Nederland om deze redenen. Arme boeren uit noord-Duitse en Scandinavische gebieden zochten in de Republiek een beter leven. Deze groepen behoorden tot de armste van de Republiek.

Joden in de Republiek

Sefardische Joden leefden in Amsterdam in relatieve vrijheid. Reglementen verboden deze groep het lidmaatschap van gilden. Gedwongen door deze inperking wisten veel Joden met succes grote handelshuizen op te richten. Deze groep droeg bij aan de welvaart van de Republiek. Joden uit Oost-Europa waren minder succesvol en speelden een minder grote rol in de Nederlandse Gouden Eeuw.

Percentages die er niet om liegen

De grote steden hadden een zeer grote migrantenbevolking. In 1622 was een-derde van Amsterdam een migrant. In steden als Leiden en Middelburg was meer dan de helft migrant. Migranten boden een kans voor een stad, ze namen kennis met zich mee en hadden soms blijvende connecties met het thuisland, dit was bevorderlijk voor de voortzetting van handel.

Een vijandige houding

Sommige Hollandse steden stonden het migreren dus toe. Dit betekent niet dat de migranten en vluchtelingen altijd met open armen werden ontvangen. Hollanders reageerden meer dan eens vijandig op de migrerende armoedzaaiers en vreemdelingen. In deze xenofobische houding speelt de werkgelegenheid een rol, terwijl ook het principe van ‘eigen volk/religie/ taal eerst’ duidelijk een rol speelde.

Een héél klein beetje Nederlander

Sommige steden verboden migranten tot deelname in gilden, ook konden migranten in veel gevallen geen lid worden van vroedschappen en was er zelfs sprake van een aparte burgerlijke status. Migrantenkinderen konden vaak wél volwaardig Nederlander worden. Migranten waren vrij om te gaan waar ze wilden, het was niet de bedoeling dat ze zich bemoeiden met zaken van bestuurlijk belang.

Een gemakkelijke prooi

De arme migranten waren enerzijds een doorn in het oog van stedelingen. Anderen profiteerden van de toeloop van armoedzaaiers op zoek naar werk. De Nederlandse handelsmaatschappijen, de VOC voorop, hadden in de zestiende eeuw een slecht imago en hadden moeite om zeelui te werven voor de levensgevaarlijke reizen naar de verre uithoeken van de wereld. Ongeschoolde migranten hadden geen keus: ze waren een gemakkelijke prooi voor zielenverkopers van de VOC.

Wetenschappelijke bloei door migratie

De tolerantie was misschien relatief, maar bood voldoende ruimte voor de intellectuele ontplooiing van Europese geleerden. De Nederlandse drukpersen drukten boeken die in andere landen verboden waren. Universiteitsstad Leiden trok gevluchte intellectuelen aan uit heel Europa. Renée Decartes liet zijn controversiële boeken drukken in de Republiek en ook John Locke, vader van het liberalisme, verbleef een aantal jaren in Nederland, uit angst voor vervolging in zijn vaderland Engeland. De bekendste Nederlandse filosoof, Baruch de Spinoza, ging zelfs nóg een stap verder: deze nakomeling van Sefardische Joden joeg zijn eigen omgeving op de kast met zijn gewaagde theorieën. Het zou lang duren voordat zijn visies op religie en God zouden worden erkend.

De armoede

Locke, Descartes en Spinoza waren misschien uitzonderingen. Een groot deel van de migranten was arm. De Hollandse steden traden hard op tegen zwervers en vagebonden. Zij die géén werk konden vinden door een beperking of andere ongunstige omstandigheid, leden een zwaar leven.

Vrouwen verder van huis

Migrantenfamilies vielen ten prooi aan ziekten, mannen monsterden aan op handelsschepen of sloten zich aan bij reizen naar het verre oosten. De Republiek kende hierdoor een vrouwenoverschot. Wat moest een eenzame migrantenvrouw in De Republiek? De vrouw had weinig mogelijkheden een bestaan op te bouwen. Een goed huwelijk was de meest eenvoudige weg om dit te bereiken, maar het vrouwenoverschot maakte het moeilijk een geschikte (welvarende) huwelijkspartner te vinden. Veel migrantenvrouwen kwamen terecht in de prostitutie. Veel Amsterdamse prostituees waren dan ook van buitenlandse afkomst.

Open en vrij?

De Republiek staat te boek als een tolerante en open samenleving. Dit bleek gedeeltelijk het geval te zijn. De migratie had veel voordelen. Inderdaad, migratie maakte Europa tot een handelsmacht en een intellectueel centrum. Ook werd hier de basis gelegd voor de Verlichting. De migratie was echter niet volledig vrij, er was vijandigheid en waren restricties. Steden waren aardig, maar alleen voor migranten die ze konden gebruiken.